STATUTY – PODSTAWY PRAWA ZAKONU
|
Statuty Zakonu krzyżackiego. |
Krzyżacy na podstawie Statutów czyli Reguły, Prawa i Zwyczajów określali normy postępowania indywidualnego zakonnika, powoływali swe struktury zakonne i określali swą ideologię zakonną dot. spraw militarnych, administracyjnych i państwowych. Reguła podaje w jaki sposób ma prowadzić swe życie zakonnik, określa obowiązki braci, jak zachowanie czystości obyczajów, posłuszeństwo i wyrzeczenie się własnego majątku. Znajdują się tu również normy i przepisy życia zakonnego dotyczące nabożeństw, modlitw, ubioru, jedzenia, spania, cnoty milczenia, korespondencji, zmiany rzeczy osobistych i posiadania własnych skrzyń, a także zachowania się na polu walki, pielęgnowania konia i broni oraz myślistwa. Przepisy Reguły określają również zasady współżycia braci między sobą, stosunek do braci starych i chorych, do chłopców i kobiet usługujących oraz obowiązek wzajemnego upominania się i pokuty. |
|
|
Druga część Statutów; Prawa, jest zbiorem ustaw i orzeczeń dotyczących postępowania braci zakonnych. Prawa zawierają przepisy o charakterze zakazowym i nakazowym, określają sposób osądzania, wyrokowania i wymierzania zakonnikom kar. Część trzecia Statutów, Zwyczaje, zawierają postanowienia dotyczące funkcjonowania całego Zakonu, a mianowicie przepisy mówiące o wyborze wielkiego mistrza, zwoływaniu kapituł generalnych oraz o hierarchii i kompetencjach wyższych urzędników zakonnych. Znajdują się tutaj szczegółowe zasady dotyczące zachowania się braci w czasie wojny i pokoju. Statuty zakonu krzyżackiego zawierają ustawy dodawane przez kolejnych wielkich mistrzów, poczynając od roku 1264. Bez wątpienia Statuty przyczyniły się do dużej sprawności organizacyjnej i skuteczności militarnej Zakonu. |
||
NAJWAŻNIEJSZE ORGANY WŁADZY.
KAPITUŁY
Najwyższym organem władzy w zakonie krzyżackim była kapituła generalna, która z wielkim mistrzem podejmowała decyzje w sprawach terytorialnych, gospodarczych, w zakresie ustawodawstwa i reguł postępowania zakonników, przyjmowania braci do Zakonu, powoływania i odwoływania najważniejszych urzędników, oraz nakładanie kar. Kapituła generalna była powiązana decyzyjnie i lokalizacyjnie z wielkim mistrzem. Początkowo te dwa organy władzy były związane ze stolicą czyli Akką (1190-1229r. i 1271-1291), Montfort (1229-1271r.) i Wenecją (1291-1309r.). W 1309r. siedzibą wielkiego mistrza i kapituły generalnej stał się Malbork.
Kapituła wyboru wielkiego mistrza, powoływała trzynastu elektorów (ośmiu braci, czterech półbraci i jednego księdza), którzy większością głosów wybierali na to stanowisko odpowiedniego kandydata.
Kapituła domu głównego skupiała najważniejszych urzędników tj. wielkiego komtura, wielkiego marszałka, wielkiego szpitalnika, wielkiego szatnego, podskarbiego i innych zaufanych, godnych braci. Była to właściwie rada, która pomagała wielkiemu mistrzowi w sytuacjach nagłych, ważnych dla kraju.
Kapituły prowincjonalne były pomocne dla mistrzów krajowych. Dla mistrza krajowego pruskiego kapituła prowincjonalna miała kolejno siedziby w Nieszawie, Bałdze, a od 1251r. w Elblągu.
Kapituły konwentualne czyli przy domu zakonnym miały za zadanie organizowanie i kierowanie życiem zakonników w zakresie religijnym i gospodarczym danego konwentu. Komturzy, wójtowie i prokuratorzy mieszkający w zamkach lub dworach, będącymi domami zakonnymi byli członkami tamtejszych kapituł.
URZĘDY
Najważniejszym urzędem Zakonu jest urząd wielkiego mistrza. Wielki mistrz był zwierzchnikiem religijnym zakonników, był głównym dowódcą Zakonu i był władcą wszystkich ziem zakonnych. Był to urząd obieralny i w ważnych sprawach nie mógł podejmować samodzielnie decyzji bez porozumienia z kapitułą generalną lub kapitułą domu głównego. Zastępcą wielkiego mistrza był wielki komtur. Wielki komtur zastępował wielkiego mistrza w wypadku nieobecności np. w wypadku wojny. Administrował wtedy on uzbrojeniem, zapasami i skarbem Zakonu. Był urzędnikiem awansowanym przez wielkiego mistrza. Urzędy wielkiego marszałka, wielkiego szatnego, wielkiego szpitalnika i wielkiego podskarbiego były wybierane przez kapitułę generalną. Celem takiego wyboru było ograniczenie władzy wielkiego mistrza. Wielki marszałek był zastępcą wielkiego mistrza w sferze wojskowości. Dowodził siłami zbrojnymi w wypadku nieobecności wielkiego mistrza. Wielki szatny zarządzał składami odzieży, zbrojami. Wielki szpitalnik administrował siecią szpitali w państwie. Wielki podskarbi zarządzał finansami państwa tj. wydatkami i podatkami.
Ważnymi funkcjami w rozrastającym się państwie krzyżackim było powoływanie przez kapitułę generalną mistrzów krajowych, którzy jako przedstawiciele wielkiego mistrza zarządzali prowincjami zakonu np. pruską , inflancką, niemiecką. Tworzenie państwa wymusiło podział terytorialny i powołanie administratorów. Utworzono komturstwa (komandorie), czyli okręgi, gdzie rządy sprawował komtur (komendant). Komturowi podlegały zamki i wojska na jego terenie, sprawował władzę sądowniczą i zarządzał sprawami gospodarczymi tj. handel, cła, podatki. Rozwój gospodarczy państwa zakonnego zależał od cech dobrego gospodarza danego okręgu jakim był komtur. Były to urzędy powoływane przez kapitułę generalną. Po przeniesieniu stolicy do Malborka najwyższe godności zostały powiązane z funkcją komtura. Były to komturstwa nieodległe od Malborka. W późniejszym okresie funkcje komturskie przejmowali wójtowie i prokuratorzy. Urzędnicy ci byli powoływani przez wielkiego mistrza. Do wójta należało odmierzanie nadawanych dóbr, potwierdzał sprzedaż, kupno majątków ziemskich, zajmowali się poborem podatków i sprawowaniem sądów nad ludnością wiejską, głównie pruską. Wójt zwoływał i często dowodził pospolitym ruszeniem, głównie oddziałami pruskimi ze swego okręgu. Wójtowie podlegali komturom. Urząd prokuratora był powołany tylko w komturstwie chełmińskim i komturstwie sambijskim. Prokuratorzy to administratorzy mniejszych okręgów, zarządzali większymi kluczami dóbr tj. folwarkami, młynami zakonnym i podlegali komturom. Ważnymi urzędnikami krzyżackimi byli sołtysi miast i wsi. Sołtys miasta miał za zadanie dopilnowanie służby wojskowej przez mieszczan, zwłaszcza tych , którzy mieli dobra rycerskie. Sołtys wsi, często zasadźca, tworzył i organizował wieś tj. umiejscowienie domostw, dróg, młyna, karczmy. Miał prawo budować karczmę, młyn, kuźnię itd. Podlegał służbie wojskowej, ale jego urząd był dziedziczny i dochodowy. Jego dochodem była część czynszów ściąganych od mieszkańców, część kar sądowych i zyski z prowadzonej działalności gospodarczej. Sołtys przewodniczył wiejskiej ławie sądowniczej, był reprezentantem Zakonu i obwieszczał zarządzenia administracyjne. Sołtys miasta miał za zadanie dopilnowanie służby wojskowej przez mieszczan, zwłaszcza tych , którzy mieli dobra rycerskie. Tak samo jak jego odpowiednik wiejski miał prawo sądownicze i zyski stąd idące, miał dochody z różnych źródeł np. z jatek, młyna, łaźni miejskiej itd. Jego urząd był dziedziczny i dochodowy. O urzędy sołtysów miejskich i wiejskich zabiegano, ze względu na dochody, władzę i możliwy awans społeczny.
Urzędów obsadzanych tylko przez krzyżaków było znacznie więcej, bo wszystkie urzędy większe miały zastępców i tzw. kompanów. Urzędników pozostałych wybieranych z poddanych Zakonu też było sporo np. zarządcy danego lasu, jeziora, przeprawy wodnej, brodu, pisarze czy tłumacze itd. Wielu urzędników niższego stopnia było Prusami.