BITWA POD GRUNWALDEM

Uzbrojenie wojsk.

Zasadniczo uzbrojenie wojsk krzyżackich nie różniło się od wojsk polskich czy litewskich. Połowę wojsk krzyżackich to rycerze – poddani z ziem pruskich i pomorza gdańskiego. Około 90% tej grupy wojsk pełniła służbę w lekkiej zbroi (Plattendienst), w której rycerz posiada uzbrojenie ochronne w formie kaftanu z naszytymi blaszkami nachodzącymi się na siebie lub naszytymi płatami blach (patrz), ma też kolczugę, posiada charakterystyczny spiczasty hełm, oraz charakterystyczną tarczę – pawęż. Uzbrojenie zaczepne to miecz, topór, pałki, noże, oszczepy oraz charakterystyczną sulicę [prus. sūls, sulis] – rodzaj krótkiej włóczni, która była mogła zastępować oszczep, kopię, a nawet miecz Krzyżacy – rycerze zakonni w większości też byli uzbrojeni „lekko”. Dowódcy, ważniejsi dostojnicy krzyżaccy oraz posiadacze ziemscy mający powyżej 40 łanów ziemi byli uzbrojeni w zbroje ciężkie (Rossdienst). Zbroja płytowa niepełna bo taka była stosowana w tym okresie składała się: na kaftan przeszywanicę nakładano kolczugę, następnie kirys – napierśnik z blachy lub z blach folgowych. Na to nakładano tunikę. Do tego stosowano pełną ochronę rąk tj. rękawice klepsydrowe, narękawniki, nałotkiewniki i naramienniki oraz ochronę nóg tj. trzewiki, nagolenice i nakolanniki. Hełmy stosowane to najczęściej tzw. łebka, spiczasty hełm z różnymi zasłonami m. in. „psi pysk”, „żabi pysk”. Rycerz walczący kopią mógł mieć dodatkowy hełm tzw.. wielki, nakładany najczęściej na łebkę. Uzbrojenie zaczepne takie jak u rycerza w „lekkiej zbroi” jednak rycerz w „ciężkiej zbroi ” dodatkowo walczy kopią. Ta broń drzewcowa miała długość ok. 4-5 metrów, którą konny wojownik umieszczał pod pachą i atakował przeciwnika, szarżując na niego galopem. Była bronią dającą jeźdźcowi wielką siłę uderzenia w pierwszej fazie walki, ale jednorazową – przy trafieniu w przeciwnika łamała się. Po skruszeniu kopii, rycerstwo przechodziło do walki wręcz na inną broń, najczęściej miecze. Do tej techniki walki było ważnym upowszechnienie się strzemion i siodeł z wysokimi łękami. Konie miały wysokość ok. 1.5-1.6 metra w kłębie i to były konie wysokie w odróżnieniu od stosowanych u rycerzy w zbroi lekkiej, które miały ok. 1.3-1.4 metra. np. szwejkeny [prus. sweykis, swēikis] stosowane w wojskach pruskich, czy „koniki żmudzkie” stosowane w wojskach litewskich.

Wielkość wojsk:

Kopia – w średniowieczu podstawowa jednostka organizacyjna w ciężkozbrojnej jeździe rycerskiej, złożona z rycerza i jego zbrojnego pocztu (1-6 ludzi: rycerz, giermek, zbrojny sługa, konny, kusznik lub łucznik). Najczęściej zgłaszał się sam rycerz lub rycerz z dwoma towarzyszami.. Kopie łączono w jednostki organizacyjno-taktyczne jazdy – chorągwie.

Chorągiew – podstawowa jednostka organizacyjno-taktyczna jazdy rycerskiej o różnej liczebności. Chorągwie dzieliły się na chorągwie ziemskie, chorągwie rodowe i chorągwie zaciężne, a w królewskim wojsku były chorągwie nadworne. Wielkość chorągwi to 400 do 700 rycerzy.

Ilość wojsk po stronie krzyżackiej.

Z zachowanych ksiąg zakonnych wynika, że w bitwie grunwaldzkiej brało udział:

2000 – wojska krzyżackie ( w tym ok. 240 krzyżaków)

8000 – wojska ze szlachty krzyżackiej oraz wojska z miast pruskich.

2100 – wojsk tzw. „gości” – rycerze krucjatowi

3712 – wojska zaciężne

16 000 – całkowita ilość wojska pruskiego

 

Rycerze krzyżaccy

Rycerze pruscy

 

Ilość chorągwi zgromadzonych i uszykowanych do boju budzi kontrowersje. Ilość podanych przez Długosza to 51 chorągwi, zaś ilość podanych wg innych kronikarzy to 27, 33 lub 39. Ilość żołnierzy walczących w jednej chorągwi musiał wynosić od 400 do 700 osób. Ta ilość żołnierzy dawała odpowiednią siłę bojową. Prawdopodobnie chorągwie mniej liczebne zostały połączone i w takiej chorągwi jeden znak bojowy prowadził do boju, zaś drugi wycofywał ją z boju. Możliwe, że Długosz miał rację podając liczbę 51 chorągwi krzyżackich idących na szlaku, jednak po dojściu na pole walki ilość formacji wojskowych przeznaczonych do boju jest reorganizowana i spada np. do 39 chorągwi.

 

Ilość wojsk po stronie polskiej.

 

Rycerze polscy

 

Ilość chorągwi w wojsku polskim wg Długosza wynosiła także 51. Przyjmuje się 400 osób na każdą z chorągwi, daje to min. 20 ooo żołnierzy.

 

Ilość wojsk po stronie litewskiej.

 

Rycerze litewscy.

 

Wojska litewskie były bardzo zdyscyplinowane i były bardzo twardo prowadzone przez WKL Witolda. Ilość wojska to prawdopodobnie 12 000  żołnierzy w 30 chorągwiach.

 

Ilość wojsk po stronie tatarskiej.

 

Wojownicy tatarscy.

 

Długosz na początku stwierdził, że w wojsku litewskim brało udział 40 chorągwi, a wymienił 32. Z uwagi na „ukrywanie” w przekazie historycznym faktu , że w wojskach sprzymierzonych istniała poważna formacja tatarska, ilość Tatarów walczących w wojsku litewskich to ta różnica 8 chorągwi ukrywanych przez Długosza, czyli ok. 3200 żołnierzy. Tatarzy walczyli oddziałami wynoszącymi po 1 tys. żołnierzy. Ilość żołnierzy tatarskich mogła być większa, bo rekrutowali się z oddziałów Dżalal ad-Dina, z oddziałów mieszkających Tatarów litewskich i z oddziałów Karaimów litewskich walczących i uzbrojonych jak Tatarzy.

Podsumowanie:

Przeciwko 16 000 zgrupowaniu wojsk pruskich (krzyżackich) wystąpiły wojska sprzymierzonych tj. wojska polskie, litewskie i tatarskie w ilości ok. 35 000 żołnierzy. Przewaga liczebna 2,2 po stronie wojsk sprzymierzonych.

 

Bitwa pod Grunwaldem.

 

Droga wojsk i rozmieszczenie ich na polach grunwaldzkich sprzymierzonych i krzyżackich jest sprawą sporną pomiędzy historykami i archeologami. Do tej pory przeważała propozycja Johannesa Voigta 1836r. która była kontynuowana przez następne pokolenia historyków tj. St. M. Kuczyńskiego czy A. Nadolskiego.   Propozycja J. Voigta z 1836r Kolor niebieski – wojska krzyżackie, kolor czerwony – wojska polskie, kolor zielony – wojska litewskie.

 

W opozycji do tego stanowiska na podstawie pism Annalisty Toruńskiego gdzie podano miejsce obozu polskiego pod Wierzbicą, historyk szwedzki Sven Ekdahl podał swoją propozycję przemarszu i ustawienia wojsk krzyżackich i sprzymierzonych względem siebie. Odwrócenie frontu o 90° było bardziej racjonalne jeśli chodzi o samo prowadzenie walk i ich umiejscowienie. Prowadzane badania archeologiczne potwierdzają tę wersję zdarzeń.

Wojska polskie i litewskie przemieszczają swe oddziały spod Działdowa w kierunku na północ po Dąbrówno. Tam zakładają dwa obozy, jeden od strony południowej, a drugi od strony północnej od Dąbrówna. Dąbrówno zostało w ten sposób zablokowane i w niedługim czasie zdobyte, splądrowane i spalone, a mieszkańcy wymordowani. Tylko nieliczni uciekli łodziami na graniczącymi z miastem jeziorami. Następnego dnia rankiem 15 lipca 1410r. dwa ugrupowania wojsk sprzymierzonych dwoma drogami udali się w kierunku północno-wschodnim. Jedna grupa tj. wojska polskie, przez Dąbrówno, połączywszy się z obozem północnym udały się przez Samin na Grunwald (ok. 10 km.). Druga grupa tj. wojska litewskie i tatarskie przez Leszcz i Ostrowite dotarły do Łodwigowa (ok. 8 km.). Wojska sprzymierzone zostały zablokowane przez wojska pruskie (krzyżackie), które zostały przygotowane do walki od strony Stębarka. Wojska przybyły z Lubawy przez Marwałd i Frygnów do Stębarku.

 

Bitwa pod Grunwaldem, miniatura w kronice Diebolda Schillinga, XV w.

 

Faza I bitwy. Ustawienie wojsk sprzymierzonych zostało ustalone na linii Grunwald-Łodwigowo. Lewe skrzydło było osadzone przez 51 chorągwi wojsk polskich dowodzonych przez króla Władysława Jagiełłę. W lesie z tyłu wojsk ustawionych do walki pozostało do dyspozycji ok. 10 chorągwi wojsk polskich. Prawe skrzydło litewskie mające 40 chorągwi było dowodzone przez WKL Witolda, skrajnie po prawym były postawione oddziały tatarskie pod dowództwem Dżalal ad-Dina. Równolegle od nich były ustawione wojska pruskie (krzyżackie). Wojska pruskie były rozdzielone na trzy zgrupowania tj. prawe skrzydło pod dowództwem Wielkiego Komtura Kuno von Liechtensteina. Lewe skrzydło pod dowództwem Marszałka Wielkiego Prus Friedricha von Wallenrode, oraz ugrupowanie obwodowe pod dowództwem Wielkiego Mistrza Ulricha von Junginen. Ustawienie wojsk polskich przedłużało się. Przejście od Dąbrówna obejmowało przygotowanie do wymarszu, wymarsz, przygotowanie do walki i ustawienie w szyku bojowym. Musiało to trwać kilka godzin zważywszy, że 20 tysięcy jazdy wraz z wozami taborowymi musiało przejść 10 km. Ostatnie oddziały polskie mogły się ustawić w szyku ok. godz. 10:00 lub nawet 12:00. W czasie przedłużających się przygotowań polskich doszło do sławnego przybycia posłańców krzyżackich z dwoma nagimi mieczami z przyganą, aby wojska polskie się pospieszyły z ustawieniem wojsk. W tej fazie bitwy, wojska tatarskie ruszają na lewe skrzydło krzyżackie.

Faza II. W tej fazie bitwy Tatarzy podzieliwszy się na pododdziały zbliżają się do chorągwi pruskich (krzyżackich), oddają salwę z łuków i oddalają się. Trwa to kilkadziesiąt razy i wojska tatarskie wycofują się na prawo od wojsk litewskich. Był to charakterystyczny dla tych formacji „taniec” wojenny. Możliwe, że wojska pruskie wykorzystały artylerię polową wobec Tatarów, jednak przez ich wielka mobilność skuteczność artylerii była znikoma. Tu też pojawia się problem „wilczych dołów” wykopanych przez wojska pruskie, otóż takich dołów nie było, chociażby dlatego, że czasu nie było ku temu by je wykonać. Możliwe, że artyleria posiadała takie okopy, by móc się zabezpieczyć przed jeźdźcami.

Faza III. Wojska litewskie atakują wojska v. Wallenroda. Następuje ostrzał wojsk litewskich, który okazuje się nieskuteczny. Walka trwa zażarta i po jakimś czasie wojska litewskie odstępują po utracie wielu żołnierzy. Zaciętość tego pojedynku była taka że jedna chorągiew na trzy smoleńskie została unicestwiona. Jednak lewa grupa wojsk litewskich cofnęła się na prawo wojsk polskich, natomiast prawa grupa wojsk litewskich wycofała się w kierunku odwrotu wojsk tatarskich. To powodzenie wojsk pruskich utwierdziło je w pogoni za wojskami litewskimi, i jak się okazało to był fatalny błąd v. Wallenroda.

Faza IV. Wojska pruskie (krzyżackie) podzielone na dwa zasadnicze ugrupowania: te walczące z lewą grupą wojsk litewskich i te podążające za uciekającymi Litwinami. Lewe ugrupowanie wojsk litewskich dostaje pomoc m. in od chorągwi nadwornej. Przewaga wojsk litewsko-polskich nad wojskami pruskimi wynosiła przynajmniej dwukrotna. To starcie musiało być bardzo zaciekłe i krwawe, bo w tym miejscu znaleziono wiele grotów. Lewe ugrupowanie wojsk pruskich (krzyżackich) w pogoni za uciekającymi wojskami litewskim. Kilku bojarów litewskich uciekło z pola walki aż do Litwy rozgłaszając tam klęskę armii litewskiej.

Faza V. W niedługim czasie Tatarzy robią zwrot na przeciwny, za nimi postępują w ten sam sposób Litwini. Uciekający stają do walki z nadciągającymi chorągwiami pruskimi. Przewaga litewsko- tatarska wynosi ok 3:1. Straty wojsk pruskich są duże. Resztki chorągwi pruskich wracają. Do działania przystępuje armia polska. Atak polski na prawe skrzydło armii pruskiej dowodzonej przez Komtura Wielkiego v. Liechtensteina. Walki toczą się zażarte, upada chorągiew Wielkiej Chorągwi Ziemi Krakowskiej. Krzyżacy śpiewają hymn zwycięstwa „Christ ist erstanden” – Chrystus zmartwychwstał, ale w niedługim czasie chorągiew Wielkiej Chorągwi Ziemi Krakowskiej podnosi się.

Faza VI. Tatarzy i Litwiny odrzucają chorągwie pruskie lewego skrzydła. Pozostałości chorągwi pruskich wracają w kierunku walczącego prawego skrzydła v. Liechtensteina. Wielki Mistrz formuje swój oddział (16 chorągwi) i będzie próbować swego ataku w kierunku dowództwa wojsk polskich. Był to śmiały ruch Wielkiego Mistrza, który mógł się powieść i zmienić historię tego starcia. Pierwszą chorągwią z obwodu Wielkiego Mistrza była chorągiew ziemi chełmińskiej. Uzbrojenie jej w większości było na wzór pruski, co spowodowało, że Polacy pomylili ten oddział z chorągwią litewską.

Faza VII. Oddział v. Jungingena głęboko wbił się w wojska polskie, ale nie nie przebił na drugą stronę wojsk polskich. Także nie udało mu się uderzyć bezpośrednio w dowództwo polskie. Wojska Wielkiego Mistrza ugrzęzły pośród przeważającego wroga. Możliwe, że chorągiew ziemi chełmińskiej zwolniła w ostatniej chwili i spowolniła pozostałe chorągwie przed mocniejszym wbiciem się w szeregi polskie. Tu następuje pojedynek v. Koekeritza z biskupem Oleśnickim. Powracające wojska tatarskie i litewskie otaczają wojska pruskie. Odział v. Jungingena zepchnięty i otoczony przez wojska polskie. Wielki Mistrz v. Jungingen ginie, sytuacja wojsk pruskich staje się krytyczna.

Faza VIII. W tym momencie następuje zwinięcie chorągwi ziemi chełmińskiej. Po nim inne chorągwie pruskie poddają się. Prawe skrzydło pruskie zagrożone otoczeniem od swej prawej strony przez wojska polskie, a z lewej przez wojska tatarskie i litewskie, zaczyna się rozpadać i próbuje ucieczki z pola bitwy do Prus lub w stronę obozu krzyżackiego. To zwinięcie chorągwi przez chorążego Mikołaja Ryńskiego spowodowało, ze pozostałe wojska pruskie poddały. Mikołaj Ryński został ogłoszony zdrajcą i rok później został ścięty,  a jego męscy potomkowie wymordowani.

Faza IX. Główna część armii pruskiej składa broń otoczona przez siły polskie i litewskie. Kilka chorągwi pruskich wraz z wojskami piechoty otoczona wokół taboru walczy z przeważającymi wojskami tatarskimi i polskimi. Po pewnym czasie obóz krzyżacki zdobyto, a obrońców zabito. Ilość zabitych w obozie dorównywała ilości poległych na polu walki. Pozostałe chorągwie bezwładnie uciekały z pola walki, a wojska tatarskie ścigały i mordowały uciekających żołnierzy.

 

Bitwa pod Grunwaldem, miniatura w kronice Diebolda Schillinga, XV w.

 

Bitwa pod Grunwaldem zakończyła się katastrofą dla wojsk pruskich. Przewaga wojsk sprzymierzonych nad wojskami pruskimi wynosił ok 2.2 razy większa, co głównie przyczyniło się do klęski grunwaldzkiej. Wielki Mistrz podjął bardzo duże ryzyko, zbyt ufając w swe siły. Z przebiegu walk okazuje się, że strona litewska była stroną ruchliwą i dała się poznać jako główna siła która doprowadziła do zwycięstwa. To Tatarzy i Litwini po pierwotnym niepowodzeniu (straty mogły wynosić wtedy ok. 20-30% stanu), oderwały się od przeciwnika i manewrem pozorowanego odwrotu uderzyły na ścigające ich wojsko pruskie. Wojsko pruskie w rozproszeniu już stanowiły łatwiejszy cel, co w przewadze wojsk litewskich i tatarskim (ok. 3 razy) doprowadziło do klęski lewego skrzydła pruskiego dowodzonego przez Marszałka v. Wallenrode. Straty wojska pruskiego mogły wynosić 50 do 60%. na lewym skrzydle. Wojska polskie przystąpiły później do walki mając za przeciwnika początkowo prawe skrzydło v. Liechtensteina (przewaga strony polskiej ponad trzykrotna). Nieudany, bo powstrzymany rajd jazdy WM v. Jungingena w środek armii polskiej spowodował stłoczenie chorągwi i niemożność walki taktycznej. Powrót i okrążenie wojsk pruskich przez wojska litewskie przekreśliły szansę na wygraną strony pruskiej. Rozgromienie lewego skrzydła pruskiego przez wojska litewsko-tatarskie, powstrzymanie rajdu v. Jungingena z 16 chorągwiami prze wojska polskie i okrążenie wojskami litewsko-tatarskimi wojsk pruskich od tyłu dało zwycięstwo wojsk sprzymierzonych. O tym , że Litwini w dużej mierze przyczynili się do zwycięstwa opisuje poniższy list znaleziony przez prof. Svena Ekdahla.

 

 

 

 

Straty wojsk pruskich wynosiły ok. 8 tys. ludzi, krzyżacy: 203 braci na ok. 250 uczestniczących, szlachta pruska i wolni pruscy ok. 3 tys. W co trzeciej rodzinie pruskich wolnych i pruskiej szlachty nastąpiła utrata mężczyzny. Będzie miało to znaczenie dla populacji pruskiej w społeczeństwie Prus.