Historical Outline of the Windak Family

 

The surname „Windak” is a distorted Old Prussian first name “Windiko”, which means “the son of Winde”. Winde is also an Old Prussian first name, which is of Old German. Therefore, “Windak” is a paternal surname just as Tomasik is the son of Tomasz; Andrzejewicz, the son of Andrzej; Jacobson, the son of Jakob; or McArthur, the son of Arthur; etc.

 

Nowadays there are 14 place names which derive their names from the settlement official called Winde or Windiko (Windeko) i.e.: Windekaym, Windelauchs, Windyki, Windek, Windak, etc. First names, typical among a particular family, used to be passed from generation to generation, and eventually became nicknames and surnames. Nowadays in Poland apart from the surname „Windak” there are: Windyka, Windyk, Wittyg and Windek. These distortions of the original Windiko are a result of transcriptions of those Prussian names into Latin, German or Polish. Additional changes in spelling were caused by either pronunciation or mistakes made by scribes e.g. the Old Prussian name WINDE-KAYMEN (literally “the village of Winde”) successively changed its name into Windtkeim- Windtken- Windikendorf- Windackendorf -Windeken – Windken – and presently it is called Wołowno.

 

Numerous settlements with those characteristic names mean that either there were many settlement officials named Winde (Windiko) or the places were named after an ancestor, which meant a declaration that the place belonged to the Winde family. The latter may have been meant to protect the inhabitants against attacks as blood feud was a common law in Old Prussia.

 

The Windak family descend from a place called Windak, 4 kms from Chełmża (Kulmsee). Windak as a seperate village existed until 1945, now it is a part of Głuchowo-Windak and still has its own head of village. In the Teutonic times the village was called Nydecke, which probably resulted from the fact of setting a typical estate in accordance with the Prussian law, which consisted of about 8 lans (a unit of land measurement 1 lan = 18ha = 44.5 acre). Probably the neighbouring „open” village Nydecke, consisting of 6 lans, was combined with Windak, the manor village (kaym). The name “Nydecke” stands for “New Village”. Windak became then a part of Nydecke. In 1407 Gatke (Gut) von Nydecke was listed in the Teutonic Knights documents (Dienstbuch), and was obliged to serve on horseback in laminated armour for this land of 8 lans (144 hectars). Gatke (Gotfryd) was a vassal of the Teutonic Order, probably fighting at Grunwald against the Polish-Lithuanian forces in the Culmerland banner. In 1423 and 1438 the Teutonic Order issued the confirmation of the rights to the land Nydecke, reminding the knights about their duty to serve. In the 16th cent. Prussia was experienced by so called elementary disasters i.e. the Polish-Teutonic war 1519-1521, floods in 1514-1517, 1522-1537, 1639-1557, 1562-, waves of epidemics (1529, 1531, 1537, 1539, 1546, 1549, 1556, 1559, 1564-1570, 1578, 1580). Demographic and economic regression is observed in Royal Prussia and the Duchy of Prussia. According to the Old Prussian law estates could not be divided or inherited by daughters. In 1570, long after Royal Prussia was incorporated into the Kingdom of Poland and the old laws were no longer valid, the Nydecke estate was divided and sold. The owner of the last part i.e. Windak, consisting of 2 lans of land, became Achacy signing his name as Nydacki or Windacki, called Windak, using Prus II as his coat-of-arms. Probably it was his younger brother Jan, born about 1540, who settled in Trąbki, 7kms from Wieliczka. The Windackis died out in the middle of the 17th cent. All people now with the surname Windak are descendants of Jan. Jan had 5 sons: Wojciech, Sebastian, Marcin, Mateusz and Bartłomiej. Wojciech and Sebastian lived in Trąbki, Bartłomiej in Grajów, wheras Marcin moved to Cracow. Wojciech and Bartłomiej are ancestors of the Windaks. Presently 2 people named Windak can be 14 generations away from each other. Since 1592, i.e. for over 420 years we have been connected with the Wieliczka parish. In the middle of the 17th cent. the Windaks lived in  Trąbki, Wieliczka, Sułów and Grajów. At the beginning of the 18th cent most families lived in Wieliczka, others inhabited Raciborsko or Sułów. In the villages they would be peasants, in Wieliczka they would be either craftsmen, as is shown by the title “Famatus” i.e.. famous accompanying their names (e.g. there is an entry in the Municipal Council Book of Wieliczka from 1745. about Jakub Windak, who belonged to the brotherhood of blacksmiths) or miners (e.g. his godfather was a hauptmann – in charge of the Danielowiec (Daniłowicz) shaft. It was typical of the men in the family to be blacksmiths and miners and the professions persisted until today. At that time new surnames were derived from the original Windak. First to appear was Windakowic (in 1721), then from that Windakowicz (1730) and Windakiewicz (1740) together with Windalski. The end of the 18th century marks the beginning of the Austrian partition, unfavourable to the family from the town of Wieliczka, their jobs being taken over by the German immigrants brought by the occupants, frequent epidemics and wars, all caused the number of Windak families living in the township of Wieliczka to fall down in favour of the number of them in villages. In the second half of the 18th cent. numerous funerals of the members of the family take place in all the five cemeteries of Wieliczka surrounding the churches of St. Clement, St. Sebastian, Holy Spirit, The Name of Jesus, the Franciscans. His grave period lasts till the middle of the 19th century, later the family intensely grows in number and emigrates from Wieliczka to its neighbourhood. Around the middle of the 19th cent. a few family moved to Podgórze (now a part of Cracow) and to Cracow. At the end of the century more and more Windaks get their jobs in the developing salt mine, some move with the whole families to an industrial mining area in Ostrava (now in the Czech Republic), where they stay a number of years to come back later and invest the money locally. At the beginning of the 20th cent. some start emigrating abroad. Today the fourth or fifth generation of those immigrants can be met in France and the USA. Working in the salt mine was actually the only possibility for a man to have a permanent and well-paid job. The profession was respected and despite the dangers willingly chosen by people from the area. Miners living in one village e.g. Lednica, Raciborsko or Koźmice would walk to work together In groups called „parties”. It took them about 2 hours to walk in mud or snow to work. The profession was common and ran in the family. According to partial data between the two wars 23 members of the Family received their wages or retirement pensions from the mine. What is interesting, workers with the same first names were assigned different numbers e.g. Jan Windak III° or Franciszek Windak II°.

 

The 20th century was the time of wars in which the male part of the family played their role:

 

– In WWI: Józef († 1 IX 1914) and Jan sons of. Jan, Wojciech s. of Piotr, fought against the Russians as soldiers of the Austrian Army.

 

– In the Polish-Soviet war, Franciszek s. of Wojciech († 23 VIII 1920). „Miracle At the Vistula” – a perfectly organized counterstrike, bravery of the soldiers, many killed and wounded. Franciszek was dying for a week in a hospital in Tarnów.

 

-, In the Polish-Soviet war, against the Germans in the 3rd Silesian Uprising and against the Czechs in Zaolzie: Franciszek s. of Jan.

 

– In WWII: Franciszek s. of Franciszek († 19 IX 1939 Jaśniska, Ukraina), Andrzej s. Jan, Władysław s. Wojciech, Józef s. Jan.

 

Leon, son of Michał and his family were tragic heroes. Leon, born in 1885 in Cracow, was a son of a soldier in the Austrian Army, who in 1919 joined the Polish army as a second lieutenant (it was his rank in the Austrian Army), then he became a police superintendent in Lvov and Drohobycz. When the II War broke out he was called to join the Polish Army as a lieutenant. During the Nazi occupation he was given away to the Soviet authorities by a Jewish informer. Leon was shot either in prison or a forest like in Katyń, but he is not listed there as the lists do not contain all the names of victims. His wife Ludwika with their son Jerzy were probably sent to Syberia or Kazachstan. Ludwika must have died there, but her 14-year-old son Jerzy together with about 800 Polish orphans got out of the place they were not supposed to survive together with the army of Władysław Anders. The army left in April 1942. What is characteristic about his story are two facts. First, when Leon’s family were given away by the Jew, Franciszek Windak used to carry coal for sale in his cart from Kraków-Płaszów, and under this coal, risking his life, he would transport food for the Jewish people in the nearby ghetto. Secondly, after the war Leon’s Wieliczka-based family received the news from the Red Cross that he and his closest family were murdered in Wołyń by Ukrainians from the Ukrainian Insurgent Army in 1944. The murderers receiving their orders from Stalin laid the responsibility on the Ukrainian Insurgent Army.

 

History of nations is history of families belonging to them, and the history of the Windak family is a good lesson of the history of Poland and Europe.

 

Nowadays there are over 700 people called Windak living all over the world. We are Polish, some will call themselves American, French, Canadian, but our motherland was Prussia. Genealogic, onomastic and genetic research prove this truth. Our surname carries information about our origin and ancestors. Signing a payroll, filling in forms, saying „present” at school we declare belonging to the family of Winde from Prussia; and our family seat being the Prussian village called Windak.

 

BUDOWA I ORGANIZACJA PAŃSTWA KRZYŻACKIEGO

 

   Państwo krzyżackie było tworzone od zapoczątkowania podbojów terytoriów pruskich. Krzyżacy posiadali wiedzę i doświadczenie w budowie państwa zakonnego na Węgrzech. Hierarchia struktury władzy w Zakonie też była pomocna w tworzeniu i kierowaniu nowo podbitymi ziemiami Prus.

 

 

 

 

   Po sukcesach militarnych budowano twierdze, które stanowiły bazy wypadowe krzyżowców i nową granicę władztwa krzyżackiego. Twierdze zazwyczaj budowano na dawnych budowlach obronnych Prusów. Początkowo budowano zamki drewniane z umocnieniami drewniano ziemnymi, w niedługim jednak czasie budowano zamki murowane, które stanowiły bazę osadnictwa miejskiego.

 

Zamek w Bierzgłowie (niem. Birgelau) wzniesiony na dawnym grodzie wodza pruskiego Pomezanina Pipina.		Zamek w Kwidzynie (niem. Marienwerder -„Ostrów Mariacki”) założony na dawnym grodzie Pomezan Quedin.

 Głównymi elementami składowymi tworzenia państwa krzyżackiego to:

– podział terytorialny pomiędzy Zakonem, a Stolicą Apostolską. Dwie trzecie terytorium należało do zakonu krzyżackiego, a jedna trzecia należała do biskupstw. Biskupstwa pod względem gospodarczym i prawnym były niezależne od Zakonu, jednak wojska biskupie podlegały pod dowództwo krzyżackie na wypadek wojny. Praktycznie tylko biskupstwo warmijskie utrzymało niezależność administracyjną, pozostałe tj. chełmińskie, sambijskie i pomezańskie sprawy polityczne, wojskowe, administracyjne przekazały Zakonowi. Bardzo istotnym zadaniem było powoływanie do życia parafii, które miały za zadanie utrzymanie mieszkańców w nowym życiu duchowym, oderwaniu od dotychczasowych wspólnot rodowych i posłuszeństwie wobec nowych władców.

– podział terytorialny na komturie, wójtostwa i prokuratorie

– podział i rozdział gruntów miast i wsi.

 

PARAFIE I ŻYCIE RELIGIJNE.

 

   W okresie przed podbojem misja Chrystiana spowodowała, że część Prusów z rejonu ziemi chełmińskiej i Pomezanii została ochrzczona, co więcej zostały założone parafie i wybudowane kościoły. Kościoły i chrześcijanie byli narażeni na ataki Prusów, którzy wierzyli w swą odwieczną religię. Chrystian próbował chronić wyznawców Chrystusa, przez polską stróżę rycerską, czy powołanie zakonu Braci dobrzyńskich. Sprowadzenie krzyżaków i krzyżowców miało też za cel ochrony neofitów pruskich. Po przybyciu krzyżaków biskup Chrystian kontynuował dzieło misyjne. I powstanie pruskie wybuchło głownie ze względów utraty wolności osobistej, wolności do samostanowienia, ale też wolności religijnej. Prawa wolności osobistej były powiązane przyjęciem chrztu, co nie wszystkim Prusom się podobało. Wybuch I powstania spowodował różne postawy Prusów. Większość walczyła przeciw najeźdźcy czyli krzyżowcom i krzyżakom, zaś postawy religijne wobec chrześcijaństwa były różne tj. pozostawali chrześcijanami, pozostawali wyznawcami starej wiary i byli zwani poganami oraz apostaci, czyli ci z Prusów, którzy uważali, że chrzest im został narzucony siłą i nie godzą się na tę obecną rzeczywistość. Kościoły dla tych dwóch ostatnich grup stają się symbolem współpracy z okupantem i w czasie walk lub napadów zostały zniszczone. Ugoda dzierzgońska zobowiązywała Pomezańczyków, Warmów i Natangów do odbudowy lub remontu 22 kościołów parafialnych w ciągu zaledwie 2 miesięcy. (W Księdze Amosa Am 9,14 aedificabunt w obecnych tłumaczeniach oznacza odbudują. Tę formę kościelni skrybowie z XIIw. znają z Wulgaty (Biblii po łacinie). Czas prac budowlanych też świadczy o odbudowie, a nie budowie od fundamentów). Część z tych kościołów musiała być założona jeszcze przez Chrystiana, gdzie budowniczymi byli pruscy chrześcijanie, a finansowanie i odbudowywanie wymienionych kościołów spoczywało także na chrześcijanach pruskich. Pobieżny ogląd poniższej mapy ukazuje, że oprócz ziemi chełmińskiej, sieć kościołów parafialnych sprzed I powstania zajmuje sporą część Pomezanii, część Warmii i Natangii, co oznacza, że duża część społeczności pruskiej była ochrzczona.

 

Mapa parafii do 1250r.      parafie wspomniane w układzie dzierzgońskim  i   pozostałe parafie

 

   Diecezje: chełmińska z siedzibą w Chełmży, warmińska z siedzibą we Fromborku, pomezańska z siedzibą biskupią w Kwidzynie zostały powołane do życia w roku 1243, natomiast sambijska z siedzibą w Królewcu została utworzona w 1257r. Diecezje dzieliły się na dekanaty, tylko diecezja warmińska dzieliła się dwa archidiakonaty, a te z kolei na dekanaty. Dekanaty dzieliły się na parafie. Okres budowy struktur kościelnych trwał do pocz. XVw. Do tego okresu powstało ok. 720 parafii w Prusach, a w całym pastwie krzyżackim ok.940 parafii.

   Do nowo powstałego państwa krzyżackiego przybywały zakony, które miały na cel duszpasterstwo w miastach. Nowe zakony tzw. żebracze wywodzące się z „ruchu ubóstwa”. Najwcześniejsze fundacje zakonne to klasztory dominikańskie powstałe w Chełmnie, Elblągu i Toruniu i klasztory franciszkańskie w Toruniu, Chełmnie. Do zakonów żeńskich, które przybywały do Prus zaliczały się cysterki (Chełmno i Toruń).

 

Chełmno z wybudowaną dużą ilością kościołów przyklasztornych.

 

   Ciekawym zjawiskiem religijnym w Prusach było zakładanie domów wspólnot beginek. W tym czasie beginki pozostawały pod wpływem ideałów franciszkanów i były z nimi związane poprzez kierownictwo duchowe, kobiety w tej wspólnocie prowadziły skromne życie zgodne z Ewangelią, wypełnione modlitwą, pracą i umartwieniem. Nie była to wspólnota zakonna tylko świecka zajmująca się przeważnie pielęgnowaniem chorych w szpitalach, nauczaniem dzieci. Wspólnoty beginek były niezależne i rządziły się swoimi prawami, posiadały przełożonego domu wybieranego co rok, utrzymywały się z własnej pracy, miały wspólną kasę, wspólne posiłki i nabożeństwa. Wiele tych wspólnot było pod opieką franciszkanów, dominikanów lub karmelitów i w późniejszym okresie beginaty przechodziły na tercjarstwo franciszkańskie czy dominikańskie. Jedną z takich postaci związanej w z ruchem beginek była bł. Juta z Bielczyn k. Chełmży (wieś granicząca z Windakiem).

 

 

 

 

   Wraz z powstającymi biskupstwami i parafiami zaczął się okres budowy kościołów katedralnych i kościołów parafialnych. Z racji okresu budowania były to budowle przeważnie z cegły w stylu gotyckim. Styl gotyku przeważnie pochodził z racji osadnictwa z miast północnych Niemiec. W miastach budowano kościoły, centrum wspólnot lokalnych. Sobór IV laterański (1215 r.), by ograniczyć panoszącą się herezję spowodował, że parafianie zostali prawnie przypisani do konkretnych parafii, nawet do konkretnych spowiedników najczęściej swego proboszcza. Każdy kościół był pod wezwaniem, które obwieszczało specjalny kult danego świętego patrona czyli opiekuna danej społeczności – parafii.

   Na przykładzie 62 miast w Prusach właściwych i ziemi chełmińskiej częstotliwość występowania wezwań parafialnych wynosi następująco: św. Jan (Chrzciciel i Ewangelista razem) – 9 razy, św. Mikołaj – 7 razy, św. Katarzyna – 5 razy, św. Jakub – 4 razy, św. Anna – 4 razy, św. Piotr i Paweł – 4 razy, Najświętsza Maria Panna – 3 razy, św. Bartłomiej – 3 razy, św. Wojciech – 2 razy, św. Maria Magdalena 2 razy, reszta pojedynczo. Biorąc pod uwagę parafie wiejskie, to w samej ziemi chełmińskiej można naliczyć dodatkowo 8 wezwań do św. Jakuba, dla ok 40 szpitali i przytułków – św. Jerzy , dla 27 szpitali i przytułków prowadzonych przez Zakon Świętego Ducha – duchaków – patronem Duch Święty.

   Mało spotykane wezwanie „Świętej Trójcy”, posiada katedra w Chełmży.

 

Katedra w Chełmży pw.  Świętej Trójcy – jedna z najładniejszych w Polsce.		Budowla gotycka, halowa o trzech nawach o równej wysokości. Ołtarz gotycki był o połowę niższy od obecnego. Ołtarz przedstawiał Trójcę Św. tj. Ojca na tronie trzymającego krzyż, a na krzyżu Syn, a nad nimi symbol gołębicy czyli Duch Św. Nad ołtarzem było okno gotyckie z witrażem.

   Biskup Heidenryk dominikanin interesował się dogmatem o Trójcy Św. zapewne w kontekście zamieszania heretyckimi pismami Joachima z Fiore i jego wpływu na tzw. „joachimitów” czyli odłamu franciszkanów. „De amore Sanctae Trinitatis” traktat napisany przez biskupa świadczy o jego wizji Boga-Miłości opiekującego się jego diecezją, a symbolem tego jest ufundowana przez niego katedra w Chełmży. Trzeba pamiętać o Heidenryku biskupie, który ochrzcił Mendoga, króla litewskiego, oraz o tym który był pośrednikiem pomiędzy krzyżakami, a Prusami podczas zapisu traktatu dzierzgońskiego. Siegfried von Feuchtwangen w 1309 roku przeniósł stolicę państwa krzyżackiego z Wenecji do Malborka. Siegfried von Feuchtwangen zmarł na zamku w Malborku w 1311 roku. Pochowany został w katedrze w Chełmży.

 

MIASTA I WSIE

 

   Podział społeczeństwa był feudalny, gdzie suwerenem był Zakon i jego poddani. Poddanymi byli mieszczanie, mieszkańcy miast, którzy mieli bronić miast, a swoją pracą czyli handlem i rzemiosłem mieli wzbogacać siebie, a poprzez płacenie podatków i ceł wzbogacać państwo krzyżackie. Osady przy zamkach szybko rozwijały się w osady miejskie. Osadnikami miejskimi była ludność niemiecka z niewielką ilością ludności pomorskiej i polskiej. Drugą grupą społeczeństwa była grupa posiadaczy ziemskich czyli głównie rycerze (szlachta staropruska i niemiecka), tzw. „wolni pruscy” i sołtysi. Ta grupa ludności miała na celu obowiązek służby wojskowej, płacenie podatku z dóbr, niektórzy budową zamków, kościołów oraz przewożeniem materiałów na życzenie komtura. Trzecią warstwą stanowili chłopi tj, mieszkańcy wsi należących do Zakonu, feudałów lub tzw. „wolnych pruskich”, którzy mieli uprawiać rolę, zajmować się hodowlą, lasami, bartnictwem, łowieniem ryb itp.

 

Miasta:

		Miasta lokowano na określonych prawach na sposób niemiecki i osadzano w nich głównie ludność niemiecką. Po wejściu krzyżaków na tereny Ziemi Chełmińskiej wielki mistrz Herman von Salza i kapituła generalna określiła prawa i zadania dla osób zamieszkujących miasta. 28 XII 1233r. określiło tzw. prawo chełmińskie, które zostało oparte na prawie magdeburskim, flamandzkim i śląskim prawie górniczym.  W skład tego prawa wchodziło prawo miejskie tzw. „Weichbild” i prawo zwyczajowe saskie spisane w „Zwierciadle Saskim”.  Prawo chełmińskie wprowadzało nowatorskie zasady ustrojowe, prawne, gospodarcze i przestrzenne (lokacje).
Prawo chełmińskie   1 X 1251 – odnowiony przywilej.

   

 

 

 

W zależności od pochodzenia osadników miejskich stosowano też prawo lubeckie i miastami, które je przyjęło to Elbląg, Braniewo oraz Frombork. Prawo chełmińskie  i prawo lubeckie różniło się w sposobie obierania rady miejskiej, pierwsze prawo wymagało wymianę 1/3 rady co roku, a sądy sprawuje ława, drugie prawo określało, że radni są wybierani dożywotnio i sprawują sądy. Rzemieślnicy i kupcy byli pogrupowani w cechy, które dbały o swe interesy. To pogrupowanie miało też wymiar obronny w czasie oblężeń miast, cechy broniły odcinki murów, często miały swe bramy. Mieszczanie posiadali swe bractwa, które skupiały osoby o podobnych zainteresowaniach i możliwych wspólnych wpływach na zarząd miasta. Bractwa miały charakter polityczny np. bractwa skupione w dworach Artusa (króla Artura), ekskluzywnej gospody, gdzie bogaty patrycjat spotykał się z ważnymi gośćmi miasta, gdzie omawiano różne sprawy gospodarcze i polityczne, a także gdzie suto jedzono i pito Bractwa strzeleckie miały charakter obronny, były też bractwa religijne. Przynależność do „Hanzy”, czyli związku miast współpracujących pod względem ekonomicznym, politycznym, a nawet wojskowym przyczyniało się do zamożności miast. Do hanzeatyckiej strefy pruskiej należały: Elbląg, Braniewo, Toruń, Koenigsberg oraz Gdańsk.

 

Chełmno – zamek i miasto.		Toruń – zamek i miasto.

   Miasta projektowano i budowano w ten sposób, że po wyznaczeniu rynku z ratuszem, prowadzono ulice prostopadle i równolegle tak, że wyznaczano regularne pola pod zabudowę domów, później kamienic. Przy rynku stawiano też farę z cmentarzem. Miasta otaczano murami z wieżami obronnymi i bramami. Początkowo miasta były budowane z drewna, jednak bardzo szybko zmieniano zabudowę na murowaną przeważnie z cegły. Miasta umiejscawiano przy zamkach. Napływ kolonistów do miast ustał w połowie drugiej poł. XIV w. jednak krzyżakom udało się założyć aż 93 miasta do 1410r.

 

Wsie:

 

   Wieś jest fundamentem rozwoju państwa, dostarcza żywności i surowców dla rzemiosła i handlu. Grunty wiejskie są źródłem wpływów podatkowych w formie czynszu i pracy, źródłem osobowym dla armii państwa. Właścicielami gruntu w państwie krzyżackim byli krzyżacy i biskupi. Część gruntów tj. ok 30% zostało sukcesywnie przekazywane pod majątki rycerskie, reszta była zarządzana przez urzędników krzyżackich. Te wsie były przeważnie zasiedlone przez mieszkających tam Prusów oraz przez sukcesywnie sprowadzanych osadników niemieckich. Szlacheccy właściciele gruntów, a także wynajmujący byli zobowiązani do służby wojskowej. Krzyżacy nie chcąc mieć konkurencji możnowładczej czyli zarządzającej dużą ilością gruntów, a jednocześnie chcąc zmaksymalizować swe zyski fiskalne i militarne tworzyli i nadawali małe majątki dużej ilości właścicieli. Z nadaniem określonej ilości ziemi wiązał się rodzaj służby wojskowej. Podstawą do określenia nadań stało się prawo chełmińskie z prawodawstwem saskim. Wielkość nadań była określona miarami – jednostkami powierzchni opartymi na prawie flamandzkim czyli 1 łan składający się z 30 morgów wynosił ok. 16,8 hektarów. Większe nadania tj. powyżej 40 łanów chełmińskich (672 ha) zobowiązywały do służby rycerskiej ciężkozbrojnej (1 służba konna w ciężkiej zbroi, oraz 2 służby konne w zbroi lekkiej), średnie nadania mierzące w przedziale 10 – 40 łanów (168 – 672 ha) do służby konnej w zbroi lekkiej, a najmniejsze do walki pieszej, obrony zamku.

   Chrześcijanie i osoby nowo ochrzczone, teoretycznie były pod opieką papieża, która określała ich jako ludzi wolnych, podlegali tylko w sprawach wiary kościołowi katolickiemu (rzymskiemu). Gwarantowały to pisma papieskie: Honoriusza III z dnia 3 I 1225r, Grzegorza IX z dnia 9 VII 1231r i Innocentego IV z dnia 11 IX 1245r. Po pokonaniu Pomezanii w 1234r. mieszkańcy tej ziemi prawdopodobnie uzyskali jakieś niewielkie uprawnienia i status względem zdobywców. Było to konieczne, by móc zarządzać obcą ludnością, jednak krzyżacy popełnili błąd: ochrzczeni Prusowie zostali potraktowani jako ludność niewolna, a przecież obiecano im wolność, i „…wspomniani bracia mimo wszystko przeciwstawili się takiemu ustępstwu, obarczali nowych nawróconych ciężką służbą, dlatego sąsiadujący [z nimi] poganie, słysząc ich skargi, bali się przyjąć na siebie łagodne jarzmo Pańskie…”[PUB 1.1.218]. Ta polityka doprowadziła do wybuchu I powstania w siedem lat po zdobyciu Pomezanii. Jesienią 1245r. Innocenty IV nakazał krzyżakom zawieszenie broni za pośrednictwem nuncjusza, archidiakona Liège. Układ dzierzgoński z 7 II 1249r. miał zakończyć powstanie, ugoda ta określiła ramy nowego ładu pomiędzy krzyżakami, a mieszkającymi Prusami na ziemiach zagarniętych przez krzyżowców. Ludność pruska uzyskała prawa i obowiązki względem władztwa krzyżackiego. Układ ten określił tzw. prawo pruskie, które było później przeniesione na grunt prawa sądowego.

 

 

   

 

Ważnym zabytkiem praw pruskich zwyczajowych i wyroków sądowych związanych z sądownictwem na poziomie najniższym jest tzw. IURA PRUTENORUM. W tym spisie praw spisanym ok. 1340r. (najstarszy zachowany odpis), czyli połączeniu zwyczajowych pruskich i niemieckich norm postępowania sądowego jest kilka wzmianek o prawie pomezańskim czyli prawie pruskim. Oznacza to, że prawa zyskane przez Pomezan po klęsce nad Sirgune, a na pewno po I powstaniu stały się prawami wszystkich Prusów po ich podbiciu. Spis z 1340r. jest dowodem, że prawo pruskie obowiązywało w XIV w. i później. Jest to ważny zabytek pruski, bo ukazuje w jaki sposób Prusowie sądzili się, w jaki sposób dziedziczyli i jakie były prawa kobiet.

 

 

 

 

Układ ten nie określał wielkości nadań, Prusowie pod warunkiem chrztu odtąd posiadają wolność osobistą i mają prawa na równi z innymi grupami ludnościowymi. Warstwa rycerska ma przywilej przepasania pasem rycerskim, ma obowiązek brać udział w wyprawach wojennych, odpowiednio uzbrojeni z własnych środków. Nadania rycerskie określało prawo chełmińskie i było ono z reguły stosowane dla wszystkich narodowości wchodzących w skład państwa krzyżackiego. Prawo chełmińskie odnowiono i zmodyfikowania 1 X 1951r.

   I powstanie pruskie trwało do 1253r. i spowodowało, że grunty należące do Niemców radykalnie zmniejszyły się. Krzyżacy zerwali ugodę i przekreślili prawa Prusów, nawet ówczesny papież Aleksander IV w piśmie z dnia 21 I 1260r. pozwala krzyżakom zmuszać Prusów do służby wojskowej, do budowania zamków i pozwala na branie zakładników. Efektem takiej polityki był wybuch II powstania 20 IX tego samego roku. Ten sam papież już 7 I 1261r. zezwala biskupowi sambijskiemu na nadawanie ziemi Prusom, by zapobiec apostazji. Wybuch powstania wymusiło zmiany polityki na zaborczych władcach ziem pruskich jakimi byli krzyżacy i biskupi. Od połowy 1261r. następuje duża ilość nadań dla Prusów i prawa Prusów zgodne z umową z 1249r. zostają przywrócone i będą już respektowane przez krzyżaków i biskupów diecezji pruskich. Do roku 1300r. zachowało się 88 dokumentów krzyżackich (włączając biskupie) potwierdzających nadania dla Prusów i kilka dla innych nacji.

   Po powstaniach ludność wschodniopruska i Jaćwingowie zostali przemieszczeni w zachodnie części państwa krzyżackiego. Zagęszczenie ludności w zachodnie komturstwa miało na celu zagospodarowanie terenów użytkowanych, ale zaniedbanych, zarośniętych przez las. Wsie zostały zasiedlone przymusowo przez osadników pruskich, co miało znaczenie ekonomiczne, ale też było karą i spowodowało osłabienie więzi Prusów do wsi ojczystych. Nadal nadawano ziemię, nawet wybitnym naczelnikom jaćwieskim jakim byli Skurdo i Skomand, którzy wrócili z emigracji na Litwie.

 

PRUSOWIE, A NOWA WŁADZA.

 

Chłopi pruscy

 

   Ludność pruska zamieszkiwała od wieków w swych wspólnotach na swej ziemi, jednak sytuacja prawna po podboju uległa zmianie. Sposób zarządzania gruntami był domeną władzy i w zależności od potrzeb militarnych i zysków ekonomicznych nadawano różne prawa lokacyjne dla wsi tj. prawo chełmińskie (niemieckie) lub prawo pruskie. Zakon porządkował i ujednolicał wielkość działek, wprowadzał odpowiedni ustrój gminny, ustalał zarządcę, rodzaj sądownictwa oraz ustalał wysokość i rodzaj świadczeń. Poddani ze wsi krzyżackich lub biskupich na prawie chełmińskim musieli płacić czynsz z niewielką ilością danin lub szarwarku czyli świadczenia związanego z pracą nad budową i utrzymaniem dróg, mostów, wałów przeciwpowodziowych, budowy twierdz, kościołów, młynów, kuźni, młynów, zwózki materiałów budowlanych i opału itp. Wsie pruskie zostały przejęte przez Zakon z okresu przed-krzyżackiego bez zmian w zakresie osadnictwa, ludność wiejska nadal żyła w dawnych wspólnotach, nawet nazwa osad pozostawała bez zmian. Krzyżackie powiedzonko „pozwólcie Prusom zostać Prusami”, które związane było z tolerowaniem pogaństwa wśród pruskich poddanych określa stosunek władz do tej warstwy społecznej. W zamian za nie wtrącanie się władzy w życie wspólnot wiejskich, miał być wykonywany szarwark czyli podatek w formie robocizny na rzecz państwa. Wysokość i rodzaj świadczenia nie były ustalane prawem, lecz uzależnione były od lokalnych potrzeb państwowych. Sytuacja prawna chłopów mieszkających we wsiach na prawie pruskim była coraz gorsza w miarę umacniania się rządów zakonnych. Urzędnicy, by wybić się w hierarchii urzędniczej często nadmiernie wykorzystywali pruskich poddanych jeśli chodzi o ilość dniówek i ciężar prac. Prusowie wykonywali najcięższe roboty w państwie krzyżackim (wymienione powyżej), zajmowali się bartnictwem oraz hodowlami zwierząt tj. koni, bydła, owiec. Nadmierne wykorzystywanie pruskich poddanych zauważali biskupi. W 1427r. biskup chełmiński wygłosił kazanie na synodzie w Elblągu, w którym przedstawił Zakon, który ciemiężył swych poddanych robociznami, pozbawiał ich dziedzictwa, zabraniał łowienia zwierzyny, ryb, ptaków. Sądy sprawowane przez krzyżackich urzędników uciskały ludność, które zazwyczaj były po stronie władzy. Te praktyki powodowały sprzeciw ludności, który przejawiał się zbiegostwem do miast lub ze wsi na prawie pruskim do wsi na prawie chełmińskim. Chłopi pruscy osiedlali się w majątkach prywatnych przeważnie w nowo powstających wsiach podczas zagospodarowania terenów leśnych. Ubytek ludności chłopskiej na Sambii na przełomie XIV i XVw. był znaczący, bo wynosił ok. 15%. Krzyżacy, by móc powstrzymać ludność poddaną pruską przed zbiegostwem wydawali zarządzenia wzbraniające osadzania chłopów pruskich w nowo zakładanych wsiach na prawie chełmińskim oraz przyjmowania ich w charakterze czeladzi lub służby do gospodarstw rolnych, karczm itp. Nadania wsi podczas akcji kolonizacyjnej terenów puszczańskich, gdzie lokowano wsie na prawie chełmińskim zabraniały również osadzania Prusów z terenów wiejskich należących do Zakonu. Pomimo tych zakazów Prusowie opuszczali swe macierzyste wsie, powodując, że średnio 1o% ludności miejskiej stanowiła ludność pochodzenia pruskiego. Prusowie we wsiach chełmińskich (niemieckich) stanowili ok. 25% ludności wiejskiej. W późniejszym okresie Zakon zmieniał status lokacji wsi pruskich na prawo chełmińskie na wzór wsi pruskich należących do biskupstwa warmijskiego. W tymże biskupstwie nie było wsi poddanych na prawie pruskim, było to związane z faktem lepszej efektywności gospodarczej i fiskalnej dla właściciela wsi.

 

Szlachta pruska

 

   Administracja zakonna już po wkroczeniu na zdobyte ziemie, zagospodarowywała majątki Prusów w ten sposób, że dawne majątki nobilów pruskich były nadawane starym właścicielom, pod warunkiem chrztu, ale już z opłatą czynszową i służbą wojskową. W zależności od warunków glebowych i stanu gruntów rozmierzano grunty, określano granice majątków i nadawano je osobom, które mogły tę ziemię obrobić i które mogły pełnić służbę wojskową. Część areałów, które już były użytkowane, w większości wracały do poprzednich właścicieli, pozostałe areały oraz nowo utworzone majątki były dawane rycerzom, głównie z ziem niemieckich. Nadania były związane z określeniem nadziału ziemi oraz ilości rodzin pruskich tam mieszkających. Właściciele ziem posiadali prawo lokowania wsi na określonym prawie oraz prawo sprowadzania osadników przeważnie pruskich lub niemieckich.

   Wyznaczanie granic wsi, często je powiększając i ich nadawanie miało na celu maksymalnego wykorzystania ekonomicznego i militarnego czyli pozyskania większej ilości właścicieli majątków ziemskich do służby wojskowej. W ten sposób zakon krzyżacki zaczął tworzyć warstwę rycerstwa pruskiego, które było podstawą sił zbrojnych państwa krzyżackiego.

 

W skład rycerstwa pruskiego wchodzili:

 

– Feudałowie tzw. „wielcy wolni” – potomkowie naczelników (królów), możnych i witingów (antiqui witing) czyli szlachty staropruskiej. Otrzymywali oni nadania zgodnie z prawem chełmińskim lub prawem pruskim. Oba te prawa nakładały służbę w zbroi lekkiej, jednak zakres obszar powołania był nieograniczony w prawie pruskim i mógł dotyczyć obrony lub ekspedycji na Litwę lub Polskę. W prawie chełmińskim obszar powołania ograniczał się do obrony ziemi przynależnej, czyli właściciel nadania na ziemi chełmińskiej tylko stawał do obrony tego obszaru przed najeźdźcą. Posiadanie prawa chełmińskiego z uprawnieniami sądowymi pozwalało właścicielowi utworzenie wsi na tymże prawie, osadzanie w niej chłopów pruskich, litewskich, niemieckich i polskich. Prawo pruskie nie dawało pozwolenia na sądownictwo i ludność była poddana sądom krzyżackim. Nadania zazwyczaj były związane z nadaniem ziemi posiadanej od dawna przez rodzinę właściciela nadania. Krzyżacy często powiększali areał nadania, określali ich granicę, a wielkość majątków t0 przeważnie 8-40 łanów.

 

Zapisy:

PrUB 1.2.292 – [1263-1269]. – Ludwig [von Baldersheim], Mistrz Krajowy Zakonu krzyżackiego w Prusach, przekazuje Prusowi Lubenowi i jego spadkobiercom 8 łanów na polu Rediten w okolicy Elbląga.

PrUB 1.2.353 – 1277 19 lutego Elbląg. – Konrad von Thierberg, Marszałek Zakonu krzyżackiego w Prusach, daje Pigantowi, Mayseylowi, Stonemowi, Naschomowi i ich spadkobiercom 36 łanów na polu Leicznicz, Pigantowi 12 łanów, pozostałe 8 łanów pozostałym.

PrUB 1.2.475 – 1285 12 grudnia Christburg. – Konrad von Thierberg, Mistrz Krajowy Zakonu krzyżackiego w Prusach, przekazuje Prusowi Tulokoithe , jego braciom i ich spadkobiercom wieś Löthen (powiat Morąg).

 

   Ilość majątków posiadanych przez feudałów pochodzenia pruskiego względem feudałów niemieckich była nierównomierna i tak w Barcji 70% należało do Niemców, a 30% do Prusów, a w Sambii prawie 100% należało do Prusów. Średnio w państwie krzyżackim (na dawnych terenach pruskich) było mniej więcej tyle samo majątków należących do Prusów jak i do Niemców. Zrównanie prawne pomiędzy feudałami pruskimi i niemieckimi spowodowało, że obie te grupy zaczęły mieszać się przez związki małżeńskie i w tej grupie następowała najszybsza germanizacja jeśli chodzi o zwyczaje, i o język. Niemiecki był językiem urzędowym, imiona na chrzcie były głównie niemieckie, a nazwiska były odmiejscowe od nazw nowych wsi nazwanych po niemiecku lub zostały zniemczone przez zapis skryby. Rodziny szlachty pruskiej von Wappel, von Rabe czy von Kalkstein wywodziły się od możnego Prusa Tessyma, zaś elbląska, bogata rodzina mieszczańska Zemehl wywodziła się od rodu pruskiego Samile.

 

Królowie – [prus,] Kuningas – grupa nobili najwyżej postawionych w hierarchii społecznej Prus, w okresie przed-krzyżackim byli to głównie naczelnicy ziem, którzy posiadali prawa władcze nad społecznością danej ziemi (okręgu). Naczelnicy byli wybierani przez wiec i naczelnikiem mógł być każdy wybrany z rodów, jednak przez stulecia powstały rody królewskie i z potomków tych rodów byli wybierani naczelnicy. Krzyżacy uznawali potomków tych rodów jako arystokrację i zapisywani byli przy nadaniach jako „kunige” lub „reges” dla podkreślenia ich statusu jakim cieszyli się wśród Prusów. Krzyżacy korzystali z ich statusu, z ich uznania społecznego jakim się cieszyli w okolicy, gdzie wykorzystywano ich jako rozjemców przy lokalnych konfliktach. Nadania jednak dla nich były różne, podobne jak dla innych Prusów na prawie pruskim, często z poszerzonymi uprawnieniami sądowniczymi. Część królów posiadało prawo do przebywania na zamkach, w których za pomoc w zarządzaniu ludnością autochtoniczną otrzymywali utrzymanie tj, żywność, ubiór (flandryjskie sukno) i zapłatę. Status królów na zamkach był podobny jak „wittingów zamkowych”.

 

Wittingowie – [prus.] Vitingis – przed podbojem w Prusach istniała wyspecjalizowana grupa wojowników wywodząca się ze szlachty pruskiej (nobili). Naczelnicy i możni wynajmowali ich do celów militarnych tj. wypraw zbrojnych lub obrony przed wrogiem. Rodziny witingów posiadały dobra w całych Prusach i tworzyły ze sobą krąg krewniaczy. Nazwa „vitingis” ma pochodzenie germańskie, co może się kojarzyć ze skandynawskim kręgiem kulturowym związanym ze sposobem wojowania i życia ich wspólnot rodzinnych. Krzyżacy w okresie podboju wykorzystywali część wittingów przeciw powstańcom pruskim i 1299r spisali ich jako „antiqui witingi” z Sambii, którzy pozostali wiernymi wobec zakonu krzyżackiego podczas powstań. W zapisie z 10 VIII 1299 podano 84 imion rycerzy pruskich z grupy „starożytnych wittingów”. Wittingowie posiadali swoje uprzywilejowane prawo tj. prawo dziedziczenia przez kobiety w rodzie oraz prawo sądownicze nad swymi poddanymi, czyli było bliższe chełmińskiemu niż pruskiemu.

   Od poł. XIV w. termin „witting” stracił dawne znaczenie określające osobę możną – wojownika, od tego momentu określał specjalną służbę wojskową na rzecz zamku (witting zamkowy). Byli to żołnierze wyspecjalizowani w rzemiośle wojennym, wywodzili się przeważnie z tzw. „małych wolnych”, ale też z potomków „starych wittingów”. Zamieszkiwali w zamkach, dostawali za swą służbę płacę, jedzenie, ubiór (kolor biały i czerwony), konia i uzbrojenie. Pełnili służbę w swych chorągwiach i małych oddziałach spełniając różne rozkazy. Ze względu, że byli wojownikami o szczególnie wartości bojowej na wojnie prowadzili działania zwiadowcze, rozpoznawcze, pościgowe, osłonowe i ubezpieczające. W okresie pokoju pełnili służbę wartowniczą na murach, przy rozbudowie zamków jako osoby dozorujące prace fortyfikacyjne, dozorcy stadnin oraz prowadzili dozór nad pocztą czyli przewozem ważnych wiadomości, czy pieniędzy. Za udział w tych specjalnych jednostkach wojskowych, wittingowie otrzymywali majątki przeważnie o wielkości jak „mali wolni”. Ilość wittingów pełniących służbę na zamkach na przełomie XIV i XV wieku wynosiła 120-160 osób.

 

– Skalowowie – Prusowie zamieszkujące ziemie Skalowię, najbardziej wysunięta ziemia na północ i wschód, leżąca przy zalewie kurońskim, przez środek terytorium przepływał w swym dolnym biegu Niemien ze wschodu na zachód. Ze Skalowią od północy graniczyła Żmudź, która odgraniczała ziemie zakonne linii pruskiej i inflanckiej. To strategiczne położenie Skalowii w wojnie ze Żmudzią i Litwą próbowali wykorzystać militarnie Prusów – Skalowów. Oparciem militarnym było wzniesienie w 1289r. zamku w Ragnecie, a później przez następne 100 lat kilku następnych fortyfikacji drewniano-ziemnych tj. Schalauerberg (dosł. Góra Skalowów)  czy Ritterwerder (dosł. wyspa rycerzy, obecnie Kowno). Dla walczących po stronie krzyżackiej, wiernych Pomezanów wybudowano „zamek Pomezanów” obok Dzierzgonia. Na wzór tej fortyfikacji wybudowano  zamek Schalauerber (1292r.) i osadzono tam wojowników z rodzinami. Okres nadań dla nobili skalowskich trwał po zakończeniu podboju tej ziemi do poł. XIVw. Nadania te dotyczyły ziem uprzednio zamieszkałych przez Skalowów, więc należy przypuszczać, że krzyżacy ponawiali przynależność ziemską do dawnych właścicieli, z nowymi prawami i obowiązkami. Ciekawe, że prawo do dziedziczenia przypadało kobietom tj wdowom i córkom. Kobiety były zwolnione z czynszu, ale nie z szarwarku, dziedziczyły wszystkie dobra oprócz uzbrojenia i koni. Uprawnienia do dziedziczenia nabywały boczne linie krewnych, ale też jego „przyjaciele”. Te uprawnienia dziedziczenia wskazuje, ze Skalowowie żyli i walczyli w swej grupie – drużynie. Po napadach Litwinów i Żmudzinów w 1365r. Skalowowie zostali zmuszeni do dalszego skoszarowania w okolicy Ragnety. Ze względu na brak możliwości wytworzenia dóbr ze zniszczonych majątków, Skalowowie otrzymywali przez zakon zaopatrzenie w żywność, W całych Prusach zbierano dodatkową daninę tzw.  „zboże szalweńskie” czyli zboże, mąkę lub chleb na potrzeby Skalowów. Skalowowie otrzymywali zapłatę, ubiór tj. buty , spodnie, szaty, broń i konie. Szacuje się, że tylko pod Ragnetą zamieszkiwało do 1500 osób, co oznaczało ok 150 osobowy oddział doborowego wojska. Ilość wszystkich wojsk skalowskich mógł sięgać do 1 tys. wojowników, tak że po bitwie grunwaldzkiej Skalowowie stanowili główną grupę bojową w Prusach Dolnych.

 

– szlachta służebna czyli „mali wolni” – potomkowie wolnych Prusów, potomkowie należący do rodów pruskich oraz osoby, które awansowały w drabinie społecznej poprzez służbę wojskową lub służbę administracyjną. Nazywani byli „wolnymi- frei” lub „equites prutheni” czyli „rycerze pruscy”. Nadania były mniejsze w wymiarze 2-6 radeł na prawie pruskim lub 2-4 łanów na prawie chełmińskim.

 

Zapisy:

PrUB 1.2.295 – [1263-1269]. Grudziądz. – Ludwig [von Baldersheim], Mistrz Krajowy Zakonu krzyżackiego w Prusach, przyznaje Prusowi Tulizede i jego spadkobiercom pole Kuxen na prawie chełmińskim.

PrUB 1.2.530 – 1288 11 października Bałga. – Meinhard von Querfurt, Mistrz Krajowy w Prusach, daje Prusowi Szymonowi i jego braciom Coitinis i Keytis 4 radła na polu Sieslack na prawie chełmińskim.

PrUB 1.2.677 – 1297 1 lipca Tapiawa. – Meinhard von Querfurt, Mistrz Krajowy Zakonu krzyżackiego w Prusach, przekazuje Teykote von Schobern i jego spadkobiercom 2 radła w polu Schobern.

 

   Te drugie nadania były rzadziej nadawane, ale wielkości nadań wzrastały, gdy akcja kolonizacyjna była przeprowadzona na terenach nowo zasiedlanych (30-40 łanów). Najwięcej takich nadań było na ziemiach najbardziej zaludnionych przez Prusów tj. Sambii, Natangii, Pogezanii, Pomezanii i Warmii. Na tych terenach Prusowie zamieszkiwali dawne lauksy (pola) i kajmy (wsie) , gdzie sposób życia był tradycyjny, zwyczaje nie zmieniały się. Sposób gospodarowania był niezmieniony, o czym świadczy jednostka miary nadań czyli radło (Hacke). 1 radło to powierzchnia gruntu obrabiana przez zaprzęg woła lub konia wyposażonego w radło w ciągu 1 miesiąca (30 dni). Powierzchnia ta zależała od rodzaju gleby (ciężka, lekka) i wynosiła w przedziale 12-18 ha. Radło było stosowane przez Prusów, a konsekwencją była tzw. dwupolówka, działki rolne były w formie prostokąta, bliskie kwadratu, bo działka musiała być orana wzdłuż i poprzek. W niedługim czasie radło zostało zastąpione przez pług, dwupolówka na trójpolówkę, a radło (pow. pola) na łan lub morgi (mórg to 1/30 łana). Polityka osadnicza prowadzona przez krzyżaków, także sprzyjała nadawaniu Prusom ziemi na ziemiach wydzieranych puszczom zwłaszcza tereny dawnej Galindii i tereny przygraniczne z Litwą. Te nadania charakteryzowały się nadanym prawem chełmińskim, gdzie właściciel mógł osiedlić kilku chłopów i gdzie nadawał im od 1-2 łanów. Miało to miejsce w wypadku posiadłości większych, zaś w majątkach kilku łanowych lub kilku radłowych pracowała lub współgospodarzyła rodzina właściciela lub osadzano chłopów zagrodników, dawano im 1-2 mórg pola albo wynajmowano ludzi do okresowych prac rolnych.

 

---

Od samego początku podboju ziem pruskich, krzyżacy prowadzili swą politykę gospodarczą i społeczną, by móc wykorzystać potencjał ludności podbitej i jej ziemię w sposób optymalny.  Budowa twierdz, a przy nich miast, wprowadzanie administracji, chrystianizacja Prusów i sprowadzanie niemieckich osadników do miast i wsi powodowały umacnianie władztwa krzyżackiego. Powstania pruskie spowodowały zmniejszenie populacji niemieckiej wiejskiej i miejskiej. Krzyżacy, by móc budować fundamenty swego państwa musieli sprowadzać osadników na obszary wyludnione  przez walki i na obszary, które dotąd nie były wykorzystywane. Do tego celu ustanowiono przywilej chełmiński, który dawał dużą wolność osobistą i prawną dla mieszczan, dla szlachty, ale też dla chłopów. Ten przywilej był celowany dla osadników niemieckich, jednak jak się okazało spora część właścicieli i osadników była Prusami. Polityka krzyżacka względem Prusów zmieniała się w czasie, pomimo porozumienia z Pomezanami w 1234r. ludność pruska była ciemiężona i traktowana przez zdobywców jako ludność niewolna. I powstanie pruskie spowodowało, że  układ dzierzgoński z 1249r.  zawarty pomiędzy krzyżakami, a Prusami teoretycznie gwarantował Prusom wolności takie jak niemieckim osadnikom. Ten przywilej został nazwany prawem pruskim. Opieszałość Zakonu we wprowadzaniu odpowiednich praw dla Prusów, a nawet zgoda papieska ze stycznia 1260r. na zmuszanie Prusów do odbywania służby wojskowej przeciw innym Prusom, zmuszanie ludności zależnej do budowania zamków. Zgoda papieska obejmowała możliwość brania przez  Zakon zakładników jako narzędzie wymuszania i terroru. Wybuch II powstania w 1260r. całkowicie „zmieniło” podejście papieskie; tenże sam papież Aleksander IV w bulli ze stycznia 1261r. zezwala biskupowi Sambii na przekazywanie majątku w lenno nowo nawróconym Prusom, by zapobiec ich apostazji, a dokładniej, by zapobiec powstaniu. Ta bulla spowodowała zmianę polityki krzyżackiej względem Prusów, odtąd dopiero Prusowie otrzymywali stopniowo majątki. W krzyżackim państwie powstał zamysł, że Prusowie mieli odgrywać dwie podstawowe role: bycie chłopami lub bycie żołnierzami. Chłopi pruscy, którzy w większości żyli we wsiach należących do zakonu, żyli w swych dawnych osadach,  starym zwyczajem, nierzadko w pogaństwie, jednak ich los był ciężki. Na ich barki włożono ciężar jakim była praca nad materialnym powodzeniem państwa krzyżackiego. Do dzisiaj podziwiamy różne budowle, kościoły fundowane przez Zakon, zwłaszcza zamki-twierdze, które były budowane rękoma pruskich chłopów. Druga kategoria to żołnierze, których władza krzyżacka wykreowała w ramach tzw. dużych i małych wolnych. Stanowili oni z rodzinami szlachtę krzyżacką, jako wojsko stanowili główny trzon armii krzyżackiej. Stosunek liczbowy pruskiej ludności wolnej do poddanej był wysoki i wynosił ok. 1/3 wolnych i 2/3 poddanych.

 Sprawa biskupa Wojciecha Sławnikowica.

 

   Wojciech urodzony ok. 956 roku w Libicach, siedzibie rodu książęcego wywodzącego się od słowiańskich Chorwatów Białych. Był szóstym synem Sławnika i Strzeżysławy. Po chorobie przebytej w wieku dziecięcym przeznaczony do stanu kapłańskiego. Z racji wysokiego pochodzenia (po ojcu skoligacony z rodem cesarskim saskich Ottonów, po matce z Przemyślidami) został biskupem Pragi. Wojciech był bardzo pobożny, rozeznany w nowych ideach chrześcijaństwa zachodniego, był biskupem ambitnym, gorliwym, wprowadzającym  styl życia chrześcijańskiego do społeczeństwa niedawno ochrzczonego, ledwie rozumiejącego prawdy wiary chrześcijańskiej, a żyjącego dawnym pogańskim stylem. Naraził się wiernym za bezwzględną walkę z wielożeństwem, małżeństwami w rodzinie i wendetą. Wzbudził w księżach niechęć do siebie za zakaz posiadania przez nich żon, choć jeszcze formalnie mogli je posiadać, ściągnął też na siebie gniew księcia Bolesława z Przemyślidów, bo godził w jego interesy polegające na sprzedaży Polaków i Niemców w niewolę do krajów muzułmańskich. To wszystko spowodowało, że opuścił Pragę po raz pierwszy, a pod trzech latach powrócił. Po powrocie jednak zaostrzył się spór pomiędzy Sławnikowicami, a Przemyślidami. Naturalnym sprzymierzeńcem Sławnikowiców było księstwo polskie. Wojciech Sławnikowic nie był dobrze widziany u władcy czeskiego i stąd wynikały problemy biskupa. Incydent związany z zamordowaniem cudzołożnej żony jednego wielmoży z rodu Werszowców stronników księcia, będącej pod opieką Wojciecha spowodował rezygnację z posługi biskupiej. Biskup Wojciech wyjechał z Pragi po raz wtóry, a jego brat Sobiesław udał się na wyprawę wojenną walczyć u boku Bolesława Chrobrego przeciw Odobrytom i Lucicom.  Wkrótce wojska Bolesława czeskiego napadły na Libice, wymordowały rodziny Sławnikowiców i spaliły gród. Ze Sławnikowiców pozostał najstarszy Sobiesław, biskup Wojciech i jego przyrodni bracia: zakonnik Radzim i opiekun Radła. Brak zgody księcia czeskiego na powrót do Pragi, spowodował, że biskup Wojciech zapragnął zostać biskupem misyjnym, początkowo na Węgrzech, a w niedługim czasie udał się do Polski do księcia Bolesława Chrobrego.

 

 

Foto 1.  Przybycie biskupa Wojciecha do Prus (Drzwi Gnieźnieńskie).

 

   Pod namową Chrobrego Wojciech wyruszył przez Pomorze do Prus. W Gdańsku chrzcił masowo pogańskich Pomorzan. Wojciech  w asyście 30 zbrojnych popłynął statkiem z Gdańska do Prus. Prawdopodobnym miejscem przybycia biskupa Wojciecha, jego brata Radzima – Gaudentego i towarzyszącego im zakonnika Boguszy – Benedykta była wysepka rzeczna w okolicy dzisiejszego Elbląga. Był to „mały ostrów, mała wyspa, która otoczona wijącą się wokół rzeką, przedstawia się przybyszom kolistą wyspą” [ŻW I,28]. Było to prawdopodobnie dnia 16 kwietna 997r.

 

Rys. 1.  Przybycie biskupa Wojciecha do Prus.
 

  

 

 

 

Foto 2.  Chrzest Prusów, którego w rzeczywistości nie było.

 

   Wojciech odesłał zbrojnych i w niedługim czasie pojawili się Prusowie. Wyniosłe zachowanie Wojciecha, bo śpiewał psalmy podczas ich spotkania, spowodowało niechęć Prusów, tak że jeden z nich uderzył biskupa wiosłem. Wygoniono ich z wyspy na brzeg, gdzie pozostali do następnego dnia. Wieczorem naczelnik pobliskiej osady targowej zaprosił trzech misjonarzy na wiec, gdzie poruszono kwestię ich przybycia. Zatarg na wyspie i wypowiedź biskupa spowodowała, że Prusowie postanowili usunąć misjonarzy ze swej ziemi i nakazali bezzwłoczny powrót, pod groźbą kary śmierci. Prusowie doskonale zdawali sobie sprawę, że chrześcijaństwo zniszczy ich sposób życia i zaciągnie w ich niewolę książęcą i nie dziwią ich słowa „Nas i cały ten kraj, na którego krańcach my mieszkamy, obowiązuje wspólne prawo i jeden sposób życia; wy zaś, którzy rządzicie się innym i nieznanym prawem, jeśli tej nocy nie pójdziecie precz, jutro zostaniecie ścięci.” , a także „Z powodu takich ludzi ziemia nasza nie wyda plonów, drzewa nie będą owocować, nowe zwierzęta przestaną rodzić, stare zginą”.

 

 

Foto 3.  Mowa biskupa Wojciecha do Prusów.

 

   Ciekawe, że na wiecu mieszkańcy poddali krytyką swego opiekuna-naczelnika. Naczelnik winien w ramach swych obowiązków zdobyć informacje o obcych, przyjęcie ich lub natychmiastowe wydalenie, a nawet zabicie. Prawdopodobnie nobil pruski sprawujący nadzór nad osadą, traktem handlowym i rzeką Ilfing nie chciał zaostrzać sytuacji w rejonie. Nieuprawnione zwołanie wiecu miało w jego mniemaniu rozładować zaistniałe napięcie, jednak wiec postanowił natychmiastowe wydalenie misji, a naczelnik dostał ostrzeżenie o możliwych sankcjach i karze wobec niego. Za wpuszczenie obcych do osady, poznanie jej obrony, mieszkańcy grożą śmiercią, spaleniem jego domu, rozdziałem dobytku i sprzedażą w niewolę jego żon i synów. Osada targowa z przyległym grodem strażniczym musiała być blisko wyspy – było to miejsce strategiczne, które kontrolowało przepływ łodzi przez rzekę Ilfing do terytoriów wewnątrz Prus. 

 

 

Foto 4.  Msza misjonarzy i pojmanie ich przez Prusów.

 

   Ustanowienie metropolii gnieźnieńskiej to uniezależnienie się od biskupów niemieckich, a poparcie pomysłu „unii europejskiej” cesarza rzymskiego” tj. „cesarstwa uniwersalistycznego” dawało podniesienie rangi Chrobrego jako króla całej Słowiańszczyzny. Prusy miały wchodzić w skład „Słowiańszczyzny”. Jeszcze przed śmiercią biskupa Wojciecha, Chrobry miał zgodę cesarza na swoją „strefę wpływów” tj. Prusy, a cesarza „strefa wpływów” to Lucice i Odobrzyci i ich ziemie. Bolesław miał zgodę na zajęcie Prus, a śmierć św. Wojciecha dała mu mandat na podbicie ziem zabójców świętego męczennika. Zyski ze śmierci biskupa miał tylko Chrobry i jego państwo, a w tym kontekście trzeba spojrzeć na przyczynę tragedii Wojciecha. Chrobry namawiał misjonarzy do misji w Prusach. Misja nie była przygotowana w należyty sposób, a i osobowość biskupa nie dawała szansy powodzenia. Prusy jako „unia ziem” rządzona w sposób demokratyczny nie dawały możliwości chrześcijaństwu, by mogło wejść w sposób szybki w społeczeństwo pruskie. Misje Kościoła musiały być lepiej zorganizowane, a przykład misjonarzy, ich umiar i mądrość mogły pomału wprowadzić chrześcijaństwo do Prusów. Misja Św. Brunona z Kwerfurtu była lepiej zorganizowana i owoce jego działalności były dużo większe niż jego poprzednika, ale też została zakończona klęską tj. jego śmiercią wraz z 18-stoma towarzyszami. W Polsce, w Czechach czy na Węgrzech, gdzie rola jednego księcia była dominująca, powodowała, że chrzest panującego w sposób hierarchiczny i administracyjny wprowadzony został także w warstwy niższe. Chrobry musiał o tym wiedzieć, a przez to jest odpowiedzialny personalnie za śmierć biskupa Wojciecha.

 

Zagrożenia

 

   Prusowie zaczęli mieć problemy z ekspansją piastowskiej Polski i Pomorzan od strony południowej i wschodniej, konflikty też zaistniały od strony morskiej, gdzie wikingowie duńscy, norwescy i szwedzcy zaczęli konkurować o wpływy. Jaćwingowie zaś mieli problemy z Polską i Rusią. Prusowie byli pracowitym ludem, z wieków osiadłym, co za tym idzie zasobnym w dobra w stosunku do ludów sąsiednich. Mitem historycznym jest, że pruskie społeczeństwo było ubogie w dobra i zacofane, ten mit jest powielany głównie przez polskich historyków starszego pokolenia. Obfitość inwentarzy archeologicznych świadczy o bogactwie, zasobności i kunszcie rzemieślniczym Prusów. Wolność Prusów tj. ich organizacja polityczno-terytorialna tj. unia (rzesza) ziem rządzonych „demokratycznie” za pośrednictwem wieców powodowała „zazdrość” ościennych władców i ich poddanych. Niewolnik pragnie wolności, ale jednocześnie nienawidzi wolnego człowieka i pragnie pogrążyć go w niewolę. Głównie z tych względów Prusowie musieli walczyć o swą niezależność ekonomiczną i polityczną z różnym skutkiem.

 

 

Rys 2. Osadnictwo pruskie

 

 

Nazwy pruskie – zasięg osadnictwa pruskiego.

 

 

 

 

 

 

 

    Słowianie przybywając ok. VII-VIIIw. w rejony zamieszkiwania ludów pruskich, próbowali osiedlić się i w tej części regionu. Osadnictwo słowiańskie, dokładniej pomorskie (kaszubskie) z tego okresu w rejonie południowo-zachodniego Prus tj. Ziemi Chełmińskiej jest niewielkie i krótkotrwałe. Archeologiczne dane to: małe gródki, które nagle przestają istnieć na początku IXw. Ziemie nadgraniczne były jednak strefami mieszania się ludności pruskiej i słowiańskiej. Za czasów Mieszka księcia polańskiego nastąpiły najazdy jego wojów na ziemie pruskie. Możliwe, że już w tym czasie nastąpiło przyłączenie części ziemi chełmińskiej do księstwa Polan, choć bardziej prawdopodobne jest to za czasów jego syna Bolesława, który z pewnością zamierzał podbić Prusów i ich ziemie.

 

„król wielce chrześcijański [tj. Bolesław], sprzymierzony z Ottonem III, podbił wszystkie krainy słowiańskie i Ruś i Prusów, z rąk których męczeńską śmierć poniósł św. Wojciech, którego relikwie przeniósł wtedy Bolesław do Polski” (Adam z Bremy)

 

„On to bowiem [tj. Bolesław] Selencję, Pomorze, Prusy do tego stopnia starł, gdy się przy pogaństwie upierały, albo też nawrócone, umocnił w wierze…” (Gall  Anonim)

 

„uczynił zbrojnie to, czego święci nauczyciele [tj. św. Wojciech i św. Brunon] zdziałać nie mogli słowem, nakłaniając do Stołu Pańskiego barbarzyńskie i najsurowsze ludy”  (list Matyldy do Mieszka II)

 

   Ciekawym z punktu widzenia politycznego i militarnego były przymierza zawarte w tym czasie przez Prusów. Pierwsze przymierze z Mazowszanami w czasie działalności Mięcława. a drugie przymierze to prusko-pomorskie, które było niezwykle trwałym z dwóch względów. Oba terytoria tj. pruskie i pomorskie w zasadzie nie miały granicy, ludność pruska zamieszkiwała tereny na zachód od Wisły, a i ludność pomorska zamieszkiwała rejony zachodnie Ziemi Chełmińskiej i Pomezanii. Wisła nie stanowiła granicy pomiędzy żywiołami pruskim, a pomorskim w omawianym okresie, czyli ziemie nadwiślańskie prawobrzeżne i lewobrzeżne stanowiły ziemie buforowe dla Prusów i Pomorzan. Sojusze Prusów z Mazowszem, czy Pomorzem miały wymiar religijny tj. politeizm przeciw chrześcijaństwu, wymiar ustrojowo-ideologiczny czyli „władza książęco-królewska”  kontra  „władza demokratyczna, wiecowa” , oraz wymiar polityczny tj. obrona przed najeźdźcą czyli Polską i Rusią. Sojusze te są też „twardym dowodem” na politykę całych Prus czyli politykę w zasadzie narodu i państwa. Podobnym tworem państwowości była federacja Luciców (Wieletów).

   

 

 

   Czas największego zagrożenia od strony Polski to lata panowania Bolesława III Krzywoustego i Bolesława IV Kędzierzawego. Polityka przyłączenia ziem pomorskich staje przyczyną ich polityki zdobycia ziem pruskich i odcięcie pomocy wojsk pruskich dla Pomorzan.  Po objęciu władzy przez Bolesława III doszło do najazdów grabieżczych w Prusach przez wojska polskie w latach 1108 i 1110/1111. 

 

Wkroczył tedy do Prus kraju nader dzikiego, skąd, szukając, a nie znajdując sposobności do walki, powrócił z obfitym łupem, wznieciwszy pożary i wziąwszy jeńców. Lecz skoro trafiła się sposobność do wzmianki o owej krainie, nie będzie od rzeczy dodać cośkolwiek z opowiadań przodków. Mianowicie za czasów Karola Wielkiego, króla Franków, gdy mu Saksonia stawiała opór i nie chciała przyjąć jarzma jego panowania ani wiary chrześcijańskiej, lud ów na łodziach przypłynął z Saksonii i wziął w posiadanie tę krainę, a od kraju przyjął nazwę. Dotąd tak bez króla i bez praw pozostają i nie odstępują od pierwotnego pogaństwa i dzikości. Ziemia zaś owa tak pełna jest jezior i bagien, że nawet zamkami i grodami nie mogłaby być tak ubezpieczona; toteż nie zdołał jej dotąd nikt podbić, ponieważ nikt nie mógł z wojskiem przeprawić się przez tyle jezior i bagien. Teraz jednak pozostawmy Prusów z nierozumnymi zwierzętami, a istotom obdarzonym rozumem opowiedzmy pewne zdarzenie, a raczej cud boski….(Gall Anonim II.42)

 

A niestrudzony Bolesław zimową porą bynajmniej nie zażywał wywczasów jak człowiek gnuśny, lecz wkroczył do Prus, krainy północnej, lodem ściętej, podczas gdy nawet władcy Rzymu, walcząc z barbarzyńskimi ludami, zimowali w przygotowanych [na to] warowniach, a nie wojowali przez całą zimę. Wkraczając do Prus, z lodu na jeziorach i bagnach korzystał jakby z mostu, bo nie ma do owego kraju innego dostępu, jak tylko przez jeziora i bagna. A przeszedłszy jeziora i bagna i dotarłszy do kraju zamieszkałego, nie zatrzymał się na jednym miejscu, nie oblegał grodów ani miast, bo ich tam nie ma, gdyż kraj ten jest broniony przyrodzonymi warunkami i naturalnym położeniem na wyspach wśród jezior i bagien, a ziemia podzielona na zręby dziedziczne między wieśniaków i mieszkańców. A zatem wojowniczy Bolesław, rozpuściwszy zagony wszerz i wzdłuż po owym barbarzyńskim kraju, zgromadził niezmierne łupy, biorąc do niewoli mężów i kobiety, chłopców i dziewczęta, niewolników i niewolnice niezliczone, paląc budynki i mnogie wsie; z tym wszystkim wrócił bez bitwy do Polski, choć właśnie bitwy ponad wszystko pragnął. ….(Gall Anonim III.24)

 

   Syn Krzywoustego Bolesław IV Kędzierzawy w 1147r. przy wsparciu wojsk ruskich brał udział w wielkiej wyprawie zbrojnej na Prusów. W 1166 roku zorganizował na kraj Prusów wielką wyprawę, która zakończyła się totalną klęską. Książęta wpadają w zasadzkę, śmierć spotyka Henryka Sandomierskiego, a Bolesław ratuje się ucieczką.  Wojska kolejnego syna Krzywoustego Kazimierza Sprawiedliwego w 1192r. napadły na Jaćwież w rejonie dzisiejszego Ełku. Jaćwingowie z tych ziem zostali zmuszenia do zapłaty daniny i wydania zakładników.  Ziemie pruskie przyległe do Polski stały się areną walk, grabieży, pogromów, morderstw, uprowadzania ludności pruskiej popełnianych w imię wprowadzania chrześcijaństwa, a gdzie w rzeczywistości chodziło o przejęcie terenów i ludzi zamieszkałych na nich.

 

 

Rys 3.  Osady o rdzeniu Prus- w nazwie.

 

Powyższa mapa pośrednio ukazuje skutki działań najeźdźców na ziemie pruskie. Zaznaczając na mapie miejscowości o nazwie z rdzeniem „prus-” określamy miejsca zamieszkiwania Prusów. Nazwy miejscowości z rdzeniem „prus-”  i miejsca gdzie geneza nazwy (toponimia) jest pruska wskazuje na obecność Prusów. Ta obecność, zamieszkiwanie było spowodowane różnymi przyczynami. 

1. miejscowości, gdzie Prusowie zamieszkiwali przed przybyciem Słowian – odnosi się to rejonów Kaszub. (rys. nr 3 –rejon 1 oraz właściwe ziemie pruskie )

2. miejscowości, gdzie Prusowie zostali przymusowo osadzeni jako niewolnicy – odnosi się to rejonów państw królów i książąt piastowskich i ruskich  (rys. nr 3 – rejony 3, 4, 5, ). Najstarszym rejonem osad z udziałem brańców z  Prus jest rejon nr 4, osady te byly założone w okresie rządów Bolesława Chrobrego – są to najbardziej oddalone tereny od ziem pruskich. Duże odległości do ziem ojczystych gwarantowały niemożność zbiegostwa niewolników. 

3. miejscowości, gdzie przyczyną nazwy jest herb „Prus” zasadźcy lub właściciela, lub gdzie sąsiedzi nazywają rejony zamieszkiwania „rodowców” herbu Prus. (rys. nr 3 – rejon 2) – patrz na zakładkę  http://windaki.pl/herb/    – mapa osad rodowych herbu „PRUS”.

Uwaga: „osady jenieckie” (pkt. 2), oraz miejscowości rodowe (pkt. 3) w rejonach Mazowsza, Wielkopolski, Ziemi Sieradzkiej i Łęczyckiej nakładają się – tu potrzeba dogłębnej weryfikacji etymologicznej miejscowości.

4. miejscowości, gdzie Prusowie emigrowali w czasie podboju krzyżowców i krzyżaków. (rys. nr 3 – rejon 1, 2 i 6)

   Interesującym dla nas będzie pkt. 2, gdzie ilość i zasięg domniemanych „osad jenieckich” jest porażająca. „ Osady jenieckie” dla Prusów są odpowiedzią i zarazem dowodem w jakim celu odbywały się „krucjaty” wojsk chrześcijańskich. W okresie „przedkrzyżackim”, niewolników pruskich pozyskiwała Polska i Ruś, natomiast w czasie zdobywania Prus i powstań pruskich zaistniała wzmożona emigracja Prusów do sąsiednich państw. Strach przed śmiercią całych rodów powodował wyjście i osadzanie rodzin pruskich w rejonach Pomorza, Mazowsza i Litwy.  Mapa z osadami niewolnych jest wyjaśnieniem następstw rejz polskich na Prusy, gdzie nastąpiło  w różnym stopniu wyludnienie ziem pruskich takich jak Galindia, Sasinia, tereny ziem chełmińskiej, lubawskiej, łasińskiej i michałowskiej.

   Te wszystkie działania zbrojne władców polskich i ruskich nie przyniosły im znaczących zysków politycznych ani ekonomicznych, natomiast w wyniku tych działań Prusowie i Jaćwingowie w drugiej połowie XIIw. wytworzyli u siebie ustrój zwany „demokracją wojskową”. 

   Książęta i szlachta pruska stawali się naczelnikami na czas wojny podporządkowując terytoria wyższego rzędu tj. małe i duże ziemie. Prawdopodobnie w tym czasie tworzyła się zasada dziedziczenia stanowiska naczelnika wojennego, co świadczy zmniejszeniu władzy rodu i powolnym upadku instytucji wiecu. Prusy wchodziły w okres wczesnofeudalny, gdzie możni zaczęli mieć większy wpływ na decyzje wiecu, albo w ogóle się z nim nie liczyli. Pomniejszenie roli rodu powoduje atomizację społeczeństwa pruskiego, łatwość władania nad nim. Te mechanizmy powodowały poważne następstwa tj. łatwość wprowadzenia chrześcijaństwa przez siły zewnętrzne, ale też zmianę postawy wobec najeźdźców; z polityki obronnej na politykę zaczepno-obronną. Reakcją na działania Polski był sprawiedliwy odwet czyli próba odebrania sprawiedliwości. Przejawiało się to dokładnie tym samym, co czynili królowie i książęta piastowscy czyli pogromami, braniem niewolników i grabieżą. 

   Zwiększenie aktywności wojsk nobilów pruskich spowodowało niewątpliwie zmianę nastrojów i postawy ludności pruskiej. Prusowie z natury pokojowo nastawieni do cudzoziemców stawali się ludem wojowniczym. Prusowie stawali się coraz silniejsi militarnie, tak że w początkach XIIIw. byli niezwyciężeni wobec wojsk polskich. Odbicie Ziemi Chełmińskiej, najazdy na Mazowsze, wybicie stróży rycerskiej polskiej to dowód na siłę oręża pruskiego i zdolności dowódcze szlachty pruskiej. Polska pomimo swej przewagi ludnościowej (min. 1:10), ekonomicznej i militarnej nie jest w stanie obronić się przed jazdą pruską. Ta jazda pruska w przyszłości, będzie wykorzystywana przez krzyżaków jako podstawowa formacja armii krzyżackiej.

 

---

 

„Pruski militaryzm”

 

 „Są sławni ze swego męstwa. Gdy najdzie ich jakie wojsko, żaden z nich nie ociąga się, ażby się przyłączyć do niego jego towarzyszy, lecz występuje, nie oglądając się na nikogo i rąbie mieczem, aż zginie”. …..(IBRAHIM IBN JAKUB)

  

Zadania militarne są związane z obronnością siedzib, czasem zaś jest związana z napaścią, grabieżą lub odwetem. Obronność jest realizowana przez różnego rodzaju budowle terenowe takie jak grody, wały, zasieki (przesieki) w formie zapór z pni drewna lub posadzonych drzew i ciernistych krzewów. Ważnym jest umiejscowienie tych budowli i zapór tj. wykorzystanie walorów terenowych (pagóry, rzeki jeziora). Wkomponowanie budowli w przeszkody naturalne zwiększają możliwość obronną, w sytuacji klęski militarnej dają powodzenie ucieczki. Prusowie do perfekcji wykorzystali możliwości obronne swych ziem, co widać do dzisiaj w lokalizacjach grodów. Większość późniejszych krzyżackich warowni stanęła w miejscu dawnych grodów pruskich, co świadczy o doskonałej znajomości Prusów w dziedzinie budownictwa obronnego. Strategia obrony jest związana ze strukturą terytorialną kraju. Niezależność małych ziem była związana też z niezależnością militarną, to powodowało małą skuteczność obronną wobec dużych sił najeźdźców, skutkowało to też bardzo dużym zmilitaryzowaniem społeczeństwo pruskiego. Strategia obronna polegała na ochronie grodu, gdzie przebywała okoliczna ludność w sytuacji zagrożenia zewnętrznego, w sytuacji niemożności utrzymania grodu ludność opuszczała gród wcześniej przygotowanymi drogami ucieczkowymi. Taka strategia obrony powodowała duże prawdopodobieństwo przeżycia, zaś późniejsza odbudowa drewnianych domostw i grodu nie była już wielkim problemem. Najeźdźca w większości wypadków brał ruchomości i osoby, które wpadły w jego ręce.

Rys. 4  Uzbrojenie Prusów IX-XIw. Praktycznie uzbrojenie i ubiór woja nie różni się od wikińskiego, czy wareskiego. Ekwipunek wojenny jest kupowany od kupców przemierzających szlaki lądowe z Rusi, a nawet Arabii czy Hiszpanii, szlaki morskie wiodły z Anglii, głównie zaś ze Skandynawii.  Broń wykańczano i zdobiono  na modłę pruską w rodzimych pruskich warsztatach.

   Każdy mężczyzna zdolny do walki musiał posiadać broń. Ta broń była różnoraka jeśli chodzi o przeznaczenie i zależała w dużej mierze od zasobności właściciela. Pospólstwo pruskie czyli ludzie wolni stanowili pospolite ruszenie. Ze względu na dużą cenę konia nadającego się do walki i dużą cenę ekwipunku bojowego pospolite ruszenie miało bardzo duży rozrzut jakościowy uzbrojenia. Pospolite ruszenie było wykorzystywane do obrony grodów w kajmach czy moterów, wykorzystywano je w obronie w walce pieszej.

 

   Drużyny możnowładcze, gdzie żołnierzami były osoby z rodu, osoby walczące za pieniądze lub łup, oraz niewolnicy (razem to tzw. rodowcy i przyjaciele). Ta grupa wojsk była najlepiej uzbrojona, najlepiej wyćwiczona i najpewniej był to trzon jazdy. Osoby z drużyny, zaufane naczelnika wojskowego stanowiły też kadrę dowódczą na wypadek wojny. One stanowiły łączność pomiędzy oddziałami, grupami wojsk z pospolitego ruszenia.

 

Rys. 5  Uzbrojenie Prusów XII – XIIIw.

 

   Jakościowo średni poziom uzbrojenia Prusów nie był niższy od porównywalnej broni jaką dysponowali Litwini, Polacy, Rusini czy Wikingowie, natomiast ilościowy poziom uzbrojenia przypadający na mieszkańca w dawnych Prusach jest niezwykle wysoki. Wskazują na to cmentarze pruskie, gdzie prawie każdy pochowany mężczyzna ma resztkę przepalonego oręża, ostrogi , grotu itp.

 

 

 

 

 

   Ten krótki opis uzbrojenia, zorganizowanej obrony terytorialnej, taktyki wojennej dawnych Prusów z ich niezwykłą na te czasy nieustraszonością, męstwem i pogardą śmierci powodowało, że mieszkańcy tych terenów byli niezwykle trudnym przeciwnikiem. Doświadczyli tego Duńczycy, Polacy , Rusini, a doświadczyć tego mieli krzyżowcy i krzyżacy. 

 

Początek akcji misyjnych w Prusach.

 

   Około 1205 roku to czas nowych misji chrześcijańskich w Prusach. Łękno to miejsce fundacji klasztoru cysterskiego przez ród Pałuków. Ród ten pochodzi od ocalałego z pogromu brata św. Wojciecha czyli Sobiebora. Pałukowie z racji swej fundacji mieli dostęp do funkcji rządzących tym klasztorem. Jeden z Pałuków tj. opat Boguchwał –Godfryd wysłał swych mnichów do Prus , aby odszukali pierwszy grób męczennika biskupa Wojciecha. Mnisi zostali uwięzieni, ale Gotfryd wyruszył za swymi podopiecznymi, aby ich uwolnić. Zaskoczeniem dla niego było, że naczelnik ziemi rejonu Cholina nie tylko uwolnił mnichów, ale pokazał miejsce pierwszego grobu biskupa Wojciecha. Po powrocie do klasztoru Gotfryd zdał relację z pobytu w Prusach papieżowi, w wyniku tego opat dostał zezwolenie na prowadzenie misji na ziemiach pruskich. Gotfryd wraz ze swym towarzyszem Filipem udał się na misję, a owocem tejże był chrzest dwóch naczelników ziemi. W 1207 roku „książę Phalet” (prus. Walithe, Walits?) i „król Sodrech” (prus. Saudrike, Saudriks?) przyjęli chrzest. W tym samym roku mnich Filip poniósł śmierć z ręki Prusów.

 

Christenthum zuerst ienseits der Weichsel in Preussen. Abbas Godefridus de Lukina in Polonia cum monacho suo Philippo Wiselam fluvium, paganos dividentem et christianos, transivit, et Prutensibus paulatim predicare incipiens, ducem Phalet ad fidem convertit et postmodum fratrem eius regem Sodrech. Monachus Philippus ibidem martyrizatus est. Albric. ad 1207.

   „Początek chrześcijaństwa zza Wisły w Prusach. Opat Godfryd (Boguchwał) z Łękna w Polsce i jego mnich Filip przepłynął Wisłę, która dzieli pogan i chrześcijan, zaczął Prusom stopniowo głosić (wiarę), a następnie nawrócił na wiarę księcia Phalet’a, a później jego brata króla Sodrech’a. Mnich Filip  został męczennikiem w Prusach w  1207.”

Wpis w RI V Jüngere Staufer (1198-1272) – RI V,2,4 (Regesty Hohenstaufów)

 

   Następcą opata Gotfryda został brat Chrystian w roku 1210r. Od tego czasu Chrystian stał się jedynym kierującym misjom w Prusach.  Sposób prowadzenia misji polegał na chrzczeniu Prusów bez popadania nowo ochrzczonych w zależność lenną wobec kogokolwiek tj. względem biskupa, czy księcia panującego. W tym czasie władcy ościenni najeżdżali na ziemie pruskie i obciążali nadmiernie Prusów, w tym także już nawróconych na wiarę chrześcijańską. By temu przeciwdziałać Chrystian poskarżył się papieżowi, a ten wydał nakaz biskupowi Kietliczowi bronić Prusów przed ich ciemiężycielom. Misje były prowadzone pokojowo i wydaje się, że pomyślnie tak, że 18 II 1216 roku odbył się chrzest dwóch następnych naczelników ziem tj. ziemi lubawskiej Suavabuno (prus. Survabuno, po chrzcie Paweł) i ziemi Lanzania Warpody (Filip). Chrystian został w niedługim czasie biskupem misyjnym na całe Prusy z siedzibą w Zantyrze, grodzie pruskim zdobytym i rozbudowanym przez księcia pomorskiego.

 

 

Wpis Regesta Pontificim Romanorum str. 446

 

   Ten drugi chrzest miał bardzo ważny precedens, otóż dwaj wymienieni naczelnicy oddali swe ziemie pod opiekę stolicy apostolskiej. Naczelnicy ci uważali, że ziemie te, po ich chrzcie, będą niezależne od władców polskich, pomorskich czy duńskich. Akt przekazania ziemi musiał się odbyć przez wiec, stąd należałoby upatrywać, że nowo ochrzczeni to nie tylko naczelnicy, ale większość mieszkańców tych ziem. Zasięg pracy misjonarskiej Chrystiana to Ziemia Chełmińska, Ziemia Lubawska i północne rejony Pomezanii, Pogezanii, Warnii oraz próba nawracania Prusów na Sambii. Kierunek od Grudziądza, Santyru wzdłuż Nogatu i brzegu Zalewu Wiślanego do Ziemi Łężańskiej (Lanzanii). Akcja chrystianizacji Prusów postępowała stosunkowo szybko i społeczeństwo pruskie coraz bardziej było podzielone religijnie. Biskup Chrystian zaczął budować struktury kościelne przez miejscową społeczność, kapłanami zostawali Prusowie i ewangelizacja była prowadzona w języku pruskim. To był klucz do szybkiej akcji misyjnej biskupa Chrystiana. Zaczął się pojawiać opór przeciw misji Chrystiana, grupy Prusów wierzące w tradycyjne bóstwa i chcące utrzymać swój sposób życia zaczęły napadać, rabować i mordować misjonarzy i Prusów wierzących w Chrystusa. Najazdy pruskie nie tylko dotyczyły misji, ale też ziem polskich. Biskup Chrystian próbował stworzyć ochronę wojskową dla nowo ochrzczonych Prusów i kościołów pobudowanych przez wiernych.  Biskup zaczął współdziałać z księciem mazowieckim i otrzymał Ziemię Chełmińską. Postawienie tzw. stróży rycerskiej Ziemi Chełmińskiej, założenie Zakonu  Braci Dobrzyńskich, wprowadzenie polskich krucjat na ziemie pruskie spowodowało tylko radykalizację Prusów i ich politykę odwetu wobec chrześcijan i Polski. Wszystkie powyższe działania nie sprawdziły się. Sprowadzenie krzyżaków do Prus początkowo miało na celu obronę chrześcijan, zaś wszelkie wojskowe akcje krzyżaków wobec pogan miały być uzgodnione i usankcjonowane przez biskupa Prus. Biskup Chrystian naiwnie postępując niestety przegrał walkę o Prusy, myśląc, że stworzy państwo biskupie zależne tylko od Papieża. Ostatecznie jednak wysiłki Chrystiana spowodowały, że 1/3 ziem Prus Krzyżackich były jednak pod zarządem biskupów. Dla Prusów chrześcijan sprowadzenie krzyżaków okazało się tragiczne. Krzyżacy chcieli stworzyć swoje państwo jako feudalne, gdzie nie ma ludzi wolnych, tylko zależnych od suwerena czyli Zakonu. Prusowie chrześcijanie, którzy mieli gwarantowaną wolność osobistą i podatkową przez biskupa Chrystiana, stawali się przeszkodą  dla krzyżaków do osiągnięcia ich celów. Neofici (zwani przez krzyżaków odstępcami, apostatami) i poganie pruscy byli traktowani w sposób podobny. Prusowie mieli ponieść śmierć albo popaść w poddaństwo.

Piastowie nie pomni „doświadczenia węgierskiego” zaprzepaścili szybko postępujący, dobrowolny chrzest Prus na rzecz swego interesu czyli potencjalnego rozdrapania ziem pruskich i włączenie w poddaństwo Prusów. Jak ten zamysł okazał się krótkowzroczny i nieprzemyślany…..pokaże następna część.

O Estach

 

 

Ryc. 1  Zabytki kultury estyjskiej

 

 

O Galindach

Sudawowie – Jaćwingowie

 

     Odmiennie potoczyły się losy wschodniej połaci terytorium zajmowanego w okresie wczesnorzymskim przez Galindów. W wyniku napływu na te tereny ludności bałtyjskiej ze wschodu uformowała się na tym obszarze odrębne plemię, jakim byli Sudawowie czyli Jaćwingowie (tzw. kultura sudowska). Plemię to zajmowało terytorium w dorzeczu Czarnej Hańczy, zapewne wraz z rejonem wewnątrz „kolana” Niemna. U schyłku III i w IV w. ze względu na kryzys demograficzny u Galindów, Jaćwingowie znacznie powiększyli swój zasięg ku zachodowi, obejmując ziemie w łuku Gołdapi, północno-wschodni skraj Krainy Wielkich Jezior, a najprawdopodobniej także północną część Pojezierza Ełckiego. Na całym tym obszarze występowały wówczas cmentarzyska kurhanowe z typową własną ceramiką np. popielnice wanienkowate. Zachodnia rubież kultury sudowskiej zbliżyła się w ten sposób swoim przebiegiem do zachodniej granicy wczesnośredniowiecznej Jaćwieży.

     Jaćwingowie nie byli etnicznie jednolitym ugrupowaniem plemiennym, wewnątrz niego można wydzielić kilka grup kulturowych, wśród których wiodącą role odgrywała w późniejszym okresie grupa suwalska. Ta niejednolitość etniczna jest związana z charakterystyczną cechą tej grupy, jakim był obrządek pogrzebowy: groby kurhanowe oraz, aż do okresu wędrówek ludów stosowano birytualizm czyli pochówki ciałopalne i inhumowane czyli ciało zmarłego chowano bezpośrednio do ziemi. Szczególnym zjawiskiem tak jak u Estów, są też dość często spotykane pochówki koni, w tym czasie już niespotykane u Galindów. Za specyficzne formy sudowskie należałoby także uznać niezwykle bogate rzędy końskie. Również pas kobiecy, można uznać za ciekawy i świadczący o odrębności kulturowej tego obszaru w okresie późnorzymskim. Czasem najpełniejszego zarysowania się oryginalnego oblicza kultury sudowskiej na całym przypisywanym jej obszarze była wczesna faza okresu wędrówek ludów, a więc czas głębokiego zmierzchu kultury galindzkiej. W niewiele zmienionej postaci kultura sudowska przetrwała do VI w. Na jej miejscu uformowała się wspólnota kulturowa odpowiadająca wczesnemu etapowi kształtowania się Jaćwieży.

 

 

 

Ryc. 3  Zabytki  kultury sudowskiej (jaćwieskiej)

 

O Gotach

Rys. 3  Sytuacja ludnościowa w II/IIIw. n.e.

 

Era Prusów

   Odejście sporej części ludów gockich na południowy wschód, podbój Europy przez Hunów, upadek imperium rzymskiego wytworzył osłabienie władztwa i rozrzedzenie ludności gockiej w rejonie Powiśla. Spowodowało to reakcję ze strony Estów, ok. pocz. VIw. nastąpiło z ich strony opanowanie ziem po-gockich, ale było to powolne przenikanie tej ludności na te obszary, połączone z okresami wspólnego zamieszkiwania i bytności. W VI-VII w. Estowie dotarli na obszar wokół jeziora Drużno i na wschodni skraj Żuław. Znaleziska z cmentarzysk w tym okresie wskazują na bardzo dobre kontakty ze Skandynawią. Najciekawszym dla nas jest wyłonienie się archeologicznej tzw. grupy elbląskiej. Odkrywane cmentarzyska w tym okresie tj. VIw -VIIIw. ukazują charakterystyczne cechy dla dwóch ugrupowań etnicznych tj Estów i Skandynawów. Estowie, a dokładnie przybysze z rejonu późniejszej Sambii i Natangii chowali swych zmarłych jak w swej ojczyźnie tj. czyli ciałopalny grób ludzki ze szkieletowym pochówkiem konia. Poza standardowym wyposażeniem grobu tj. charakterystycznej ceramiki: dwustożkowate naczynia gliniane, zapinek, okuć pasów, rogi do picia była broń: żelazne miecze jednosieczne, groty oszczepów i ostrogi. Szkieletowe pochówki koni zawierają bogate rzędy, żelazne lub brązowe wędzidła, siodła. W wyposażeniu grobowym występuje duża liczba przedmiotów o pochodzeniu skandynawskim lub zachodnioeuropejskim. 

 

 

Ryc. 5  Zabytki  pruskie

 

 

 

 

 

 

 

    Wyposażenie grobów z Kaup wykazuje pokrewieństwo z przedmiotami znajdowanymi w Szwecji kontynentalnej, natomiast ozdoby elbląskie mają przeważnie analogie w zabytkach z cmentarzyska w Grobinie i na Gotlandii. Wyznaczona powyżej strefa stanowi zachodni skraj występowania cmentarzysk estyjskich z wyraźną domieszką elementu skandynawskiego. Osadnictwo estyjskie, skandynawskie (zwłaszcza w rejonach Elbląga, Truso i Kaup-Wiskiauten) oraz dawne o pochodzeniu gocko-bałtyjskim stanowi bazę pod wytworzenie się nowego narodu jakim zostali Prusowie.

 

 

Rys. 6 Sytuacja ludnościowa w VIw. n.e. 

 

   Zasięg osadnictwa estyjskiego to mniej więcej terytorium późniejszych ziem pruskich wraz Ziemią Chełmińską i nawet terenów znajdujących się na lewym brzegu Wisły czyli Kociewia (Gociewie od Gotów) i północno-wschodniej części Kaszub. Tu trzeba zwrócić uwagę: w tym czasie jeszcze nie było na tych terenach osadnictwa słowiańskiego. Opanowanie przez Estów ziem zachodnich jest związane z powstaniem Prus, które w zasadzie będzie trwać do XIIIw. Z powstaniem Prus jest związany mit pierwszego króla Prusów Widewuta i jego brata pierwszego kapłana pruskiego Bruteno. Mit ten został spisany, powielany i „obrobiony” do współczesnych potrzeb politycznych przez historyków pruskich w XVI i XVIIw. Niektóre mity przekazują ważne informacje i tak w tym wypadku dowiadujemy się, że kraj Estów – Prusy właściwe w momencie największej ekspansji posiadają króla-wodza, co jest zrozumiałe dla właściwego przebiegu osadnictwa ludności i w praktyce wiąże się z mniejszym lub większym udziałem działań militarnych. Widewuto wg „De Borussiae antiquitatibus” Erazma Stelli jest z pochodzenia Alanem, ale imię ma od ludu Vidivarii – Widivariów, bo do nich na początku przybył , zaś Widewuto wg. „Preussische Chronik” Szymona Grunau’a to król Cymbrów z Gotlandii, który przybył do Gotów Nadwiślańskich z wielką rzeszą wojowników.

 

 

 

 

 

    Mit ukazuje centrum dowodzenia w osobie Króla-Wodza i centrum religijne w osobie Kapłana Prus-Bruteno. Ta podwójna zcentralizowana władza świecka i religijna stanowi genezę i jedność wszystkich Prusów, zamieszkałych we wszystkich pruskich ziemiach.

   Mit ten określa powstanie i zależności ziem pruskich – wszystkie ziemie po śmierci Widewuta obejmują w posiadanie i dają im nazwę dzieci królewskie. Braterskość, równość ziem pruskich są reprezentowane przez braci: Samo – Sambia, Sudo – Sudowia, Natango – Natangia, Nadro – Nadrowia, Schaulano – Skalowia, Barto – Barcja, Galindo – Galindowie, Warmo – Warmia, Hoggo – Hockerlandia czyli Powiśle i tzw. Prusy Górne- Pogezania, Pomeso – Pomezania Culmo – Ziemia Chełmińska i Litwo – tzw. Mała Litwa. Po samobójczej i jednocześnie deifikującej śmierci Widewuta i Brutena, ziemie estyjskie-pruskie tworzą luźną konfederację, są przez swą tradycję, prawa równymi i niezależnymi.

 

 Rys. 7  Sytuacja ludnościowa w okresie średniowiecznym. 

 

 

 

   Życie Prusa wcale nie było takie proste, ale było życiem unormowanym. Istniały trzy aspekty życia społecznego, które wzajemnie się przenikały, wypełniały i mieściły się w rzeczywistościach tj. RODZIE – RELIGII – WIECU.

 

 

 

O Kościołach i cmentarzach

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Rodzina Windakiewiczów pochodzi od rodziny Windak. Na początku XVIII wieku wydzieliły się cztery rodziny Windakowic, przynajmniej tak były zapisane w księgach parafialnych. (vide : poniższy diagram)

Od 1721 wpisy w formie Windakowic/Windakowicz, od 1750 Windakiewicz/ Windakiewicz.

Przy wpisach chrztów synowie Windaków byli wpisywani jako Windak, Windaczek lub Windakowic (te dwa ostatnie dosł. syn Windaka).

Przyrostki – ik, –ak oraz –owic(z), -ewic(z) to przyrostki relacyjne – patronimiczne oznaczające relację ojciec-syn. Jeśli chodzi o historię przyrostka –owic(z): to po spółgłoskach tylnojęzykowych k, g, ch następuje przejście w e. Zmian ta dokonała się pod wpływem białoruskim i zaszła stosunkowo późno. Pierwsze zapisy typu Jankiewicz pochodzą z końca XV wieku z kresów północno-wschodnich. Zmiana ta nie została przeprowadzona do końca i dziś mamy Jankiewicz obok Jankowicz stąd też mogło występować Windakowicz obok Windakiewicz.

Podobnie było z innymi wielickimi rodzinami np. Piątek–Piątkowic-Piątkiewicz , Juskowic-Juszkiewicz.

 

 

 

Diagram rodzin: Windakiewiczów, Windakowiczów i Windalskich.

 

– większość z nich to bednarze cechowi, co więcej Windakiewicze byli starszymi cechowymi przez XVIII i XIX wiek. Cech bednarski był najzamożniejszym cechem i najbardziej wpływowym w Wieliczce.

1. Jakub Windakowic ur. VII 1699 w Lednicy (wieś granicząca z Wieliczką) żeni się w 1722 z Reginą z d. Szymczyk z Lednicy, był rzemieślnikiem prawdopodobnie bednarzem, Jakub i jego żona Regina wspomniani zostali jako „Famatus (a)”, czyli „Przesławny(a)” tytuł przysługujący rzemieślnikom i ich rodzinom. Ich dwóch synów, którzy mieli rodziny tj. starszy Tomasz i Franciszek- jego potomkowie byli rzemieślnikami tj. bednarzami i kowalami, jego wnuk Jakub Ignacy Dominik ur. VII 1791r. powrócił do nazwiska Windak.

 

2. Tomasz ur. XII 1723 syn Jakuba żonaty z Katarzyną d. Szczepkowska. Szczepkowscy –r odzina szlachecka należąca do cechu bednarzy. Tomasz w zapisach wspominany jest jako „Nobilis” np. na swoim ślubie lub „Famatus” (przy pogrzebach dzieci lub na drugim ślubie). Możliwe jednak, że mieszczanie wieliccy nosili się po szlachecku i dlatego były czynione błędne zapisy robione przez księży, przeważnie nie znających realiów wielickich rodzin. 17 I 1764 bierze drugi ślub z Agnieszką wdową po Krupie. Tomasz jest ważną postacią przypuszczalnie jest mistrzem cechowym bednarzy. Poza metrykami jest wspomniany w księdze rady miejskiej w dniu 18 VIII 1756 w sprawie przeciwko niemu wniesioną przez Jana Bogdę i Mateusza Irzykowskiego.

 

3. Jan (I 1748-X 1830), bednarz, z pierwszą żoną Justyną z d. Lipowicz (z rodziny bednarzy). Kupują dom na Janińskiej w dniu 15 XI 1788 roku za dużą kwotę – świadczy to o zamożności rodziny. Z tego związku tylko Andrzej zakłada rodzinę, ale wnuka się nie doczeka. Z drugiego małżeństwa z Kingą z d. Włodarczyk doczeka się jednego syna Jakuba Ignacego Dominika ur. VII 1796r.

 

4. Jakub (VII 1796-IV 1839) pracownik Żupy, posiadający warsztat bednarskim. Jakub ze swą żoną Apolonią z d. Madeyską miał oprócz córek i dwóch synów, którzy umarli we wczesnym wieku:

 

• Erazma , początkowo mistrza cechowego bednarzy, bo ok. 1860-tego założył sklep z art. kolonialnymi (kopalnia miała już swoich bednarzy, cech bednarski upadł, bednarze przebranżawiali się np. Grubeccy założyli sklep mięsny). Erazm był fundatorem pomnika Chrystusa – Króla przy ul. Janińskiej, oraz fundatorem wielkiego obrazu św. Mikołaja, który jest powieszony w prezbiterium kościoła parafialnego w Wieliczce. Miał syna Karola, który pojął za żonę najbliższą kuzynkę Edytę c. Edwarda (otrzymał pozwolenie od Papieża).

 

• Edwarda (1826-1876) inżynier, geolog, zginął w pożarze bocheńskiej kopalni (w tej kopalni jest wmurowana tablica z tej okazji z jego nazwiskiem), żona Rafaela z d. Saliwanis miał wspomnianą Edytę, Erwina- inżyniera i naczelnika salin w Wieliczce w latach 1913-1914, Edwarda juniora – inżyniera kopalnianego, naukowca, współtwórcę AGH. W Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce znajdują się obrazy dwóch Edwardów. W głównym budynku AGH jest też tablica poświęcona Edwardowi juniorowi.

 

• Wiktora ur 1833 z żoną Stefanią z d. Herbst miał Stanisława (1863-1943) – profesora, polonistę (jego żona Helena – muzykolog-etnograf) i Mieczysława (1861-1945) – generała artylerii.

 

• Józefa (1868-1938) – sędzia wielicki.

 

---

 

Sposób upamiętnienia rodziny Windakiewiczów w Wieliczce.

 

Na pamięć zasługuje kilka postaci z tej wielickiej rodziny.

 

– większość z nich to bednarze cechowi, co więcej Windakiewicze byli starszymi cechowymi przez XVIII i XIX wiek. Cech bednarski był najzamożniejszym cechem i najbardziej wpływowym w Wieliczce.

 

– Edward (junior) – inżynier kopalniany, naukowiec, współtwórca AGH, twórca podręczników dot. górnictwa zwłaszcza „Solnictwo”. Z tej książki uczyli się wszyscy górnicy (od zawodówki do AGH).

(patrz Wikipedia)

http://pl.wikipedia.org/wiki/Edward_Windakiewicz

 

– Stanisław – historyk literatury. Studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz 1885-1892 na uniwersytetach w Monachium, Berlinie, Paryżu i Rzymie. 1903-1934 profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, Badacz literatury i kultury staropolskiej, m.in. prace: Mikołaj Rej (1895), Piotr Skarga (1897), Teatr polski przed powstaniem sceny narodowej (1921), Jan Kochanowski (1930), oraz literatury romantycznej, np.: Badania źródłowe nad twórczością Słowackiego (1910), Adam Mickiewicz (1935). Opracowania syntetyczne: Romantyzm w Polsce (1937), Poezja ziemiańska (1938), Epika polska (1939). Profesor UJ polonista , autor wielu książek dot. literatury i poezji. Ważna postać: na jego pracach teoretycznych uczyli się chociażby nauczyciele od j. polskiego.

 (patrz Wikipedia)

http://pl.wikipedia.org/wiki/Stanis%C5%82aw_Windakiewicz

 

– Mieczysław – generał artylerii WP, jego znana książka o balistyce uczyła przedwojennych oficerów.

(patrz Wikipedia)

http://pl.wikipedia.org/wiki/Mieczys%C5%82aw_Windakiewicz

 

---

 

Potencjalni sprzymierzeńcy:

 

Cech – Windakiewiczowie przez wiele dziesięcioleci w XVIII i XIXw. Byli starszymi cechowymi cechu bednarzy. Był to cech najzamożniejszy i trzymający władzę nad rzemiosłem i kupiectwem i w zasadzie nad radą miejską Wieliczki.

 

 

Kopalnia – Windakiewiczowie Edward (senior) – dyrektor kopalni w Peczu, później inżynier kopalni w Bochni, zginął na posterunku czyli w czasie pożaru kopalni. Jego starszy syn Erwin był dyrektorem salin wielicko-bocheńskich, a syn Edward (junior) był współzałożycielem AGH i napisał wspomniane „Solnictwo” czyli „biblię” dla polskich górników soli.

 

 

Szkolnictwo – Praca Edwarda juniora na AGH , profesora polonistyki Stanisława Windakiewicza na UJ. Helena Windakiewicz – Rogalska (1868-1956), pierwszy muzykolog skupiony całkowicie na problemach muzyki etniczno-ludowej polskiej to osoby z wysokiej półki kultury polskiej z okresu zaborów, ale przede wszystkim z okresu międzywojnia czyli tworzenia i odbudowania polskości. Kultura związana z pedagogika ma tu pierwszorzędne znaczenie. W to grono wchodzi jeszcze jedna taka pozytywistyczna postać tzn. generała WP Władysława Windakiewicza nauczyciela w szkole oficerskiej i jego ważny podręcznik akademicki z 1929r. „Balistyka wewnętrzna”.

 

Tak jak powyżej ukazałem wielu Windakiewiczów winno być upamiętnionych w Wieliczce. Każdy z nich zasługuje ze względu na swe osiągnięcia by być patronem na jakiejś ulicy, ronda, skrzyżowania czy nawet szkoły.

 

Czy znajdziemy inną rodzinę, która by bardziej zasługiwała na pamięć Wieliczan?

 

Może ktoś przekona władze Wieliczki …

DRZEWO GENEALOGICZNE RODZINY WINDAKÓW

(aktualizacja: 22 XI 2022r.)

 

 

Aby zobaczyć dokładniej upewnij się, że masz zainstalowany program czytający pliki .pdf  i kliknij w obrazek. Czas otwarcia w zależności od łączy internetowych może potrwać kilka minut.

 

 

Przykładowy diagram odgałęzienia rodu

 

Istnieje możliwość darmowego otrzymania diagramu swojej najbliższej rodziny, natomiast ze względu na dane osobowe musi nastąpić krótka weryfikacja osoby zamawiającej.

stan na 19 lipca 2011 r.

 

Badania DNA wykonała firma Family Tree DNA http://www.familytreedna.com

 

 

1. Certyfikat haplogrupy	2. Wartości markerów

 

 

Zestawienie haplogrup wg ISOOG 2018 

 

1. Wartości markerów (DYS#) okreslają nasz typ genetyczny jako ATLANTYCKI MODALNY HAPLOTYP.  AMH jest to „supergen” występujący głównie w populacji męskiej Europie Zachodniej. AMH jest bardzo rzadki w Polsce. Naszymi najbliższymi „kuzynami” jest rodzina: von Pheilsdorf- Pilewscy z rodu Prusa Kleca pochodzących z ziemi pruskiej Pomezanii.

 

2. Rezultat z tzw. głębokiej haplogrupy (Deep Clade) to: R1b1a2a1a1b2 czyli R-Z196+ P312+ U152- SRY2627- M65- M222- M160- M153- L21- L238-.

 

Podobne wyniki w Polsce posiada ok. 0,4 % Polaków.

 

 Haplotyp AMH i haplogrupa R-Z196 określa nas Windaków jako bezpośrednich potomków w linii ojcowskiej z ludu celtyckiego. Ta HP-grupa jednak nie jest powiązana z grupami celtyckimi charakterystycznymi dla większości Niemców, Francuzów, Hiszpanów, Szkotów, Irlandczyków. Bliskie wartości naszych markerów przy identycznej haplogrupie i haplotypie mają osoby pochodzące z Anglii, Skandynawii, Włoch i Hiszpanii. Procentowy udział R-Z196 jest niewielki i rozproszony po krajach wymienionych powyżej. Rozmieszczenie osób posiadających tę specyficzną HP pokrywa się z zamieszkiwaniem ludów gockich tj. we Włoszech bo byli tam Ostrogoci, w Hiszpanii zamieszkiwali Wizygoci, w północnej Polsce Goci zamieszkiwali przynajmniej do VI wieku, a później weszli w skład ludów pruskich, w Anglii zaś pozostali potomkowie Gotów przybyłych wraz z Jutami, Dunami, Normanami i Wikingami Duńskimi. R-Z196 winna być jeszcze reprezentowana przez potomków mieszkańców Krymu, bo i tam do XIII w. zamieszkiwali potomkowie ludów gockich. Najbliższa przyszłość pokaże skąd ta nasza specyficzna grupa celtycka pochodzi, dlatego też nasze dane są wykorzystywane w pięciu projektach FTDNA tj. Polish, PrussianYatviagian, R1b, r1b1b2Asterisk, R-P312 and Subclades.